(استاد زنده یاد حاج قربان سلیمانی)

 

( بخشی استاد علی غلامرضایی آلماجوقی از شاگردان حاج حسین یگانه )

بخشی ها و سه مکتب موسیقی مقامی ترکی خراسان

1- بخشی های خراسان

معنای واژه بخشی : واژه بخشی یا باخشی ( Bagşy) کلمه ای ترکی از ریشه باغیش " باغیشی " است، بمعنای کسی که بخششی از طرف کسی دارد. اعتقاد مردم براین است که از طرف خداوند فضائلی بر ایشانرسیده است. 

بَخشی در ترکی و ترکمنی، لقبی است که به برخی از نوازندگان دو تار در شمال خراسان و ترکمن‌ صحرا داده می‌شود. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستانگو، سراینده و سازندهٔ ساز (دوتار) هستند. اصلی‌ترین مراکز بخشی‌ها بجنورد، شیروان، درگز و قوچان است.

 بخشی‌ها روایت گران فرهنگ شفاهی این منطقه از ایران هستند و از احترام و جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. بخشی ها به بداهه‌ نوازی و بداهه‌ گویی معروف بوده‌اند و توانایی نوازندگی و خوانندگی در مدت زمان طولانی را دارند. از قدیم بخشی‌ها معمولاً در مجلس‌های عروسی و شادی‌ها به هنرمندی می‌پرداختند .

در روایت عامیانه لقب بخشی این‌گونه تعریف می‌شود : بخشی کسی است که خداوند به او موهبت و مقامی ویژه بخشیده‌است. بنابراین یک بخشی افزون بر اینکه لازم است در نوازندگی چیره‌ دست، در خوانندگی خوش‌صدا و در داستان گویی و شعرخوانی مسلط باشد، باید از نظر آگاهی و عرفان به مرحله‌ای برسد که شایسته عنوان بخشی شود.

از دیدگاه هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی نواحی ایران، در موسیقی شمال خراسان بخشی‌ها بر چند نوع‌اند که بخشی‌های مذهبی یکی از انواع آنهاست.

بخشی حاج قربان سلیمانی بر این اعتقاد بود که یک بخشی نباید به کسی یا چیزی محتاج باشد و باید به تنهایی از عهده تمام مراحل خلق یک اثر برآید .

از سرشناس‌ترین بخشی‌های شمال خراسان می‌توان از استاد بزرگ زنده یاد خان محمد قیطاقی (که استاد اغلب بخشی های بزرگ بود)، استاد بزرگ زنده یاد اولیاقلی یگانه بخشی خیرآباد، احمدقلی احمدی که بهترین شاگرد خان محمد قیطاقی بود، استاد زنده یاد حاج قربان سلیمانی، استاد زنده یاد عباسقلی رنجبر، استاد علیرضا سلیمانی (فرزند و جانشین حاج قربان سلیمانی)، استاد زنده یاد محمدحسین یگانه، استاد زنده یاد رمضان سلمانی بردری، استاد علی غلامرضایی آلمه‌جوغی، استاد آی‌محمد یوسفی، استاد غلامحسین افکارى و براتعلى یگانه فرزند اولیا قلی یگانه نام برد. از میان بخشی‌های ترکمن نیز ارازمراد آرخی و خلیفه نظرلی محجوبی قابل ذکرند

 

- سه مکتب موسیقی ترکی خراسان

استان خراسان بخصوص خراسان شمالی یکی از مهمترین پایگاه‌های موسیقی مقامی کشور بشمار می‌آید.

موسیقی ترکی از عمیق‌ترین و اصیل‌ترین موسیقی های این منطقه است که هنرمند این حوزه با هنری که از طبع سرشارش جاری می‌شود، زخمه بر ساز می‌زند و این موسیقی را طنین ‌انداز می‌کند.

یک پژوهشگر موسیقی خراسان شمالی پیرامون موسیقی ترکی این منطقه به ایرنا گفت : بخش عمده موسیقی ناحیه‌ای در خراسان شمالی موسیقی ترکی است.

مهدی رستمی افزود : آهنگ های ترکی به لحاظ تکنیکی قوی و از لحاظ زمانی دامنه‌دار هستند و اشعار و سیلاب هایشان کامل است.

وی بارزترین آهنگ های ترکی را که رنگ و بوی محلی دارند موسیقی " گرایلی، نوایی، غریب و کرم و اصلی‌خان " دانست و افزود : این موسیقی‌ها که با نواختن آنها شکل روایتی آهنگ ها بروز می‌کند باید مورد پژوهش‌و بازکاوی قرار گیرند.

این محقق فرهنگ و هنر خراسان شمالی، موسیقی ترکی را مبتنی بر سه مکتب جوین در سبزوار، گلیان در شیروان و نواحی شمال خراسان از قوچان تا درگز دانست.

وی گفت : مکتب جوین، موسیقی ناحیه اسفراین و سبزوار است که از نگاه پژوهشگران مهجور مانده است.

او موسیقی مکتب جوین را آرام و متفکرانه دانست و اظهار داشت : دایره ملودی های موسیقی این مکتب بسیار وسیع است و مبتنی بر روایت و داستان های بلندی است که در قالب ملودی های متنوع توسط بخشی‌ها روایت می‌شود.

وی " کرم واصلی خان، زهره و طاهر، ابراهیم ادهم و کوراوغلی " را از جمله موسیقی های مکتب جوین ذکر کرد و افزود : سلسله‌جنبان موسیقی جوین مرحوم " پرویز دردی و مختار زنبیل‌باف " بوده‌اند.

او همچنین بیان کرد : در این نوع موسیقی به عنوان مثال در مجموعه " کرم و اصلی‌خان " بخشی ها با توانمندی خاص  ده تا دوازده  ساعت پی در پی نواخته و آواز می‌خواندند و در عین حال موسیقی را با تغییر ملودی همراه می‌کردند تا شنونده احساس خستگی نکند.

وی گفت: در این موسیقی بعد حماسی، عرفانی و عاشقانه سیال است.

این پژوهشگر موسیقی، پیرامون مکتب شیروان گفت : این نوع موسیقی هیجانی‌تر است و هنجارهای حرکتی در آن بیشتر و پر تحرک‌تر است.

وی افزود : ملودی ها در این نوع موسیقی ضربی‌تر و ریتمی‌تر و با حرکت بیشتری همراه هستند.

اوبیان کرد : مرحوم " علی گل‌افروز، حاج حیدر کارگر، سلطان‌رضا ولی‌نژاد و مرحوم حسن یزدانی " از پیروان مکتب گلیان در شیروان هستند که توانسته‌اند این موسیقی را به غایت مطرح کرده و پرورش دهند.

وی گفت : مکتب سوم موسیقی ترکی موسیقی ناحیه شمال خراسان از قوچان تا درگز و نواحی میانی آنهاست که برای بیان آن ناگزیر از فرا رفتن از مرزهای جغرافیایی استان هستیم.

رستمی بیان کرد : این سبک از آرامش موسیقی جوین برخوردار است ولی تکنیک در آن بالاتر می‌رود.

وی افزود : در این نوع سبک رگه‌های تصوف بیشتر دیده می‌شود، نوع اشعار وحرکت ها در آن گرایش صوفیانه دارد و نمود رنگ خانقاهی در آن بیشتر است.

او ادامه داد : " مرحوم حاج‌قربان سلیمانی و مرحوم حاج‌حسین یگانه " از اساتید مطرح این سبک بودند.

قسمت کوچکی از مصاحبه نشریه اترک٬ ویژه نامه قوچان شناسی شماره 2 با بخشی علیرضا سلیمانی فرزند بخشی بزرگ ترکان خراسان مرحوم حاج قربان سلیمانی. که همیشه بر اصالت ترکی خود و هنر و لباس خود احترام می گذاشتند و تأکید می کردند در این پست آورده ایم

استاد علیرضا سلیمانی در گفتگو با نشریه اترک٬ ویژه نامه قوچان شناسی شماره 2 تفاوت سبک بخشی گری در قوچان و دیگر نقاط خراسان  چنین توصیف کردند.

سبک های درگز٬ شیروان و بجنورد سبک تر از قوچان است٬ در آنجا شعر و آهنگ با هم دیگر هماهنگی کمتری دارند و انگار آهنگ رها شده است و شعر اصل قرار گرفته و یا گاهی عکس این موضوع پیش می آید.

البته این باعث برتری سبکی بر سبک دیگر نیست٬ بالاخره همه ی این ها استادانی کامل در سبک خود بودند. علیا قلی بخشی یگانه درگزی٬ همراه بخشی٬ گل افروز و ....

یک نکته را باید ذکر کنم و آن این است که بیشتر این اساتید ترک و ترک زبان بودند در بین اقوام کرد منطقه بیشتر خوانندگی رواج داشت٬ که دلیل اصلی این موضوع این است که بیشتر کتب مورد استفاده بخشی ها به زبان ترکی بود.

منابع  

1- نگاهی به موسیقی مقامی در خراسان شمالی بجنورد، خبرگزاری جمهوری اسلامی ‪۸۶/۰۸/۰۵ با تلخیص و اختصار 

2-  مقاله بخشی و بخشی های خراسان بقلم بهمن رنجبران با تلخیص و اخصار

3- مقاله بخشی کیست؟ از هوشنگ جاوید. نشریه اترک ویژه نامه قوچان شناسی۲ صفحه۱۵۳.