گفتگویی کوتاه با استاتید محترم اسد الله مردانی رحیمی و محمد عرب خدری  : تورکی زبان قانونمندی است

اشاره : گفتگویی کوتاه، صمیمی و دوستانه در حضور اساتیدگرانقدر اسدالله مردانی رحیمی و عرب خدری از نویسندگان و شاعران و محققین خوب زبان تورکی قاشقایی و خوراسانی  و در حدود دوسال قبل(سال 1392 ) در مورد قانونمندی زبان ترکی داشتیم که تقدیم حضورتان می شود امید که مورد توجه و پسند قرار گیرد:

توضیح : هدف از این گفتگو صرفا  بحث علمی و زبانی در باره قانون مندی زبان ترکی است و مثال هایی از زبان های ترکی و فارسی و انگلیس جهت روشن شدن مطلب و مقایسه آورده شده اند.

چون زبان ترکی مادر و کلاسیک یک زبان عظیم و گسترده و دارای ده ها شاخه می باشد و بررسی این زبان عظیم غیر ممکن می باشد، در این مقال هرجا که لفظ زبان ترکی استفاده شده است منظور زبان ترکی (آذربایجانی) رایج در ایران است که صاحبان و متکلمین این زبان آموزش کلاسیکی از این زبان را ندیده اند.

منظم و باقاعده بودن ربان تورکی :

    منظم و باقاعده بودن ربان تورکی باعث شده سیستم صرف کلمات و ترکیب در آن فراوان و یاد گیری آن آسان باشد.

     زبانه ای آلتاییک جزو باقاعده ترین زبان های دنیاست و بخصوص باقاعده بودن ترکی بیشتر در بین این زبانها جلوه می کند. در بین زبان های آلتاییک ژاپنی فقط  دو فعل و در تورکی فقط یک فعل بی قاعده وجود دارد (ایمک : بودن / که آنهم کاربرد چندانی ندارد). زبان های مثل هند و اروپایی (مثل فارسی یا انگلیسی) انبوهی از افعال بی قاعده را دارا هستند.

صرف فعل ایمک: imək

در زبان ترکی آذربایجانی، ضمایر شخصی را به وسیله ی ریشه ی فعل «ایمک» صرف می کنند که تنها فعل بی قاعده ی زبان ترکی آذربایجانی است.

فعل مذکور عملکردی مانند مصدر « بودن » در زبان فارسی را دارد و به همان معنی نیز استفاده می شود. خود مصدر » ایمک » به شکل » بودن » مورد استفاده قرار نمی گیرد، بلکه صرف آن به شکل  » هستم » و » هستی » و … به کار گرفته می شود. مثال مشابه آن در زبان فارسی » خوبم » است، که در حقیقت به شکل » خوب هستم » می باشد، اما می توان از ضمیر متصل فاعلی » م » استفاده کرد و آن را به شکل » خوبم » نوشت.  توجه فرمایید مصدر » هستن » در زبان فارسی وجود ندارد و مصدر آن » بودن » است.

فارسی  / ترکی آذربایجانی / علامت صرفی

من هستم ( منم)  | َم  /  منم  mən əm /  | َم  əm

تو هستی ( تویی) -  |ی /  سن سن sən sən  /  | سن  sən

او هست -  | – /   او دور  O dur /  | دور  dur

ما هستیم ( ماییم ) - | یم  /  بیزیک  biz ik  / | ایک  ik

شما هستید (شمایید) | ید /  سیز سینیز  siz siniz /  | سینیز  iz

ایشان هستند (ایشانند)| ند /  اُونلار دیر(لار)  (onlar dır(lar  / | دیرلار  dırlar

معمولا پایه هر زبان را افعال آن زبان و ریشه افعال یعنی فعل امر تشکیل می دهد.و می شود گفت که بقیه لغات و عبارات زبان از افعال گرفته می شود.

زبان شناسان تونایی و قدرت و ماهیت یک زبان را با افعال آن زبان مطالعه و طبقه بندی می کنند.

زبانهایی که افعالش قانون پذیر و بدون استثنا باشند در بین زبان ها به عنوان زبان های قوی مطرح می شوند.

در این میان زبان انگلیسی با حدود 100 فعل بی قاعده از 5 زبان قدرتمند جهان حساب می شود.

نمونه بی قاعدگی در زبان انگلیسی

حال  : go / گذشته : went / نقلی : gone

در این میان زبان های ترکی و عربی به علت قانون پذیری فوق العاده در صدر زبان های قانونمند و قوی قرار می گیرند. ولی تفاوت زبان ترکی با زبان عربی در این است که قوانین زبان ترکی از زبان عربی آسان تر هستند و در ضمن استثنا ندارند.

قانونمندی افعال ترکی :

زبان ترکی در بین زبان های دنیا از لحاظ فعل و قوانین فعلی تنها با داشتن یک فعل بی قاعده قوی ترین زبان دنیا محسوب می شود.

معادل افعال بالا در زبان ترکی به ترتیب زیر می باشد.

حال : گئدیر :  gedir /گذشته : گئددی : geddi /  نقلی : گئدیردی :  gedirdi

مشاهده می کنید که ریشه فعل در همه موارد ثابت است.

زبان فارسی و عدم وجود قوانین فعلی :

در این میان فارسی به علت قانونمند نبودن افعال در رده ضعیف ها به حساب میاید.

نمونه بی قاعدگی در فارسی

حال : می رود/ گذشته : رفت / نقلی : می رفته است

همانطور که مشاهده می کنید در فارسی ریشه ثابت نمی ماند و در تبدیل ماضی به مضارع فعل به طریقی نامعلوم تغییر می کند. بدون هیچ قانون.

فارسی و  زمان های فعلی :

به علاوه فارسی در زمان افعال نیز فقیر و ضعیف محسوب می شود و فاقد بسیاری از زمان ها می باشد بطوری که حتی یکی از ساده ترین اشکال زمانی یعنی زمان آینده نیز وجود ندارد. برای رفع این مشکل در فارسی از فعل کمکی خواستن کمک می گیرند.

مثال : انگلیسی / ترکی

I will go / من گئده جاقام :  mən gedəcaqam

فارسی / انگلیسی

من می خواهم بروم / I want go

ترکی - صیغه 1 خواستن

من ایستیرم گئدم :   mən istirəm gedəm

ترکی- صیغه 2 خواستن

من گئدیمسه ییرم :  mən gedimsəyirəm

قانونمندی زبان تورکی در شمارش اعداد :

      شمارش (سایماق) اعداد درزبان ترکی تابع قاعده معینی است و در شمارش ابتدا اعدادبزرگتر و سپس اعدادکوچکترخوانده و نوشته می شوند. برخلاف زبانهای دیگر (چون فارسی وانگلیسی) هیچ استثنایی درآن وجود ندارد و اعداد جا و شکل خود را عوض نمی کنند. قاعده مند بودن شمارش اعداد یادگیری آن را آسان می کند. در زبان ترکی مانند بسیاری از زبان ها  اعداد در دو ساختار دیده می شود:

    الف- عدد صحیح با ساختار ساده : بیر ـ ایکی ـ اوچ ـ دؤرد ـ بئش ـ آلتی ـ یئددی ـ سکگیز ـ دوققوز (به ترتیب یک تا نه) و اون ـ ییرمی (ایگیرمی) ـ اوتوز ـ قیرخ ـ اللی ـ آلتمیش ـ یئتمیش ـ سکسن ـ دوقسان (به ترتیب ده تا نود) و ....

    ب- عدد صحیح با ساختار مرکب : درشمارش اعداد مرکب ابتدا اعداد بزرگتر و سپس اعداد کوچکتر می آیند. مثلاً برای ساختن عدد چهارده در ترکی ابتدا ده سپس چهار (اون دؤرد). می آید، و هیچکدام از زبان های دنیا این قانون مندی را ندارند و اعداد بین ده و بیست اینگونه  قاعده مند نیستند و مقلوب شده اند. (یازده ، دوازده و.....بیست و یک، بیست و دو، و....) در انگلیسی نیز این موضوع قانونمند نیست. مانند:

    eleven,twelve,thirteen,fourteen

زبان تورکی زبانی است که فقط پسوند می گیرد :

    زبان های التصاقی مانند زبان تورکی زبان هایی هستند که در واژه سازی و منفی کردن جمع بستن و صرف در زبان های مختلف و ... به ریشه کلمه مورد نیاز فقط پسوند اضافه می شود. مانند مثال زیر که فرق آن با سایر زبانها مشخص می شود .

هند و اروپایی یا غیر التصاقی / تورکی یا التصاقی

فارسی / انگلیسی /  ترکی : لاتین

ابر /  Cloud / بولوت : Bulut

ابرها /  Clouds /  Bulut-lar

ابرهای من / My clouds / Bulut-lar-im

در ابرهای من / In my cloud /    Bulut-lar-ym –da

 آنی که در ابرهایم است /  The one in my clouds /    Bulut-lar-ym –da-ki

آنهایی که در ابرهایم هستند / The ones in my clouds /  Bulut-lar-ym-da-ki-le

    مشاهد می شود که در زبان التصاقی تورکی قبل از کلمه اصلی" بلوت : bulut " هیچ  پیشوندی به کار نرفته است و همه پسوندها به ترتیب اضافه شده اند. ولی در سایر زبان ها این قاعده وجود ندارد. در تورکی در هیچ یک از زمان های فعلی، ریشه فعل عوض نمی شود و فقط پسوند زمان فعل را مشخص می کند. اما در سایر زبان های هند و اروپایی ریشه در افعال دگرگون می شود . مانند :

فارسی (برو) / انگلیسی(go) / تورکی (گئد)

رفتم /  I  went /  Geddim

می روم /  I go /  Gedirem

رفته ام / I have gone / Getmishem

خواهم رفت /  I will go / Gedeceyim

می رفتم /  I was going / gedirdim

همه کلمات تورکی ریشه دار هستند :

از آنجایی که زبان تورکی زبان التصاقی است و پسوند می گیرد. این خاصیت باعث شده است تا کلمات با پسوند گرفتن کلمه دیگری درست کنند. در حالی بشتر زبان ها از جمله هند و اروپایی بیشتر کلمات ریشه ندارند و کلمات از روی عادت و تکرار درست شده اند. مانند :

ترکی /  فارسی /

قوناق (از ریشه قونماق) / مهمان (ریشه؟ )

قیزیل( از ریشه قیزارماق) / سرخ( ریشه؟)

گول ( از ریشه گولماق) / گل (ترکی)

دوققوز (از ریشه دوغماق) / نه ( ریشه ؟)

اوراق (از ریشه اورماق/ درو کردن با داس (از ریشه ؟)

سراغ (از ریشه وروشماق) / سراغ (ترکی)

دوقلو ( از ریشه دوغولماق) / همزاد

گوز (از ریشه گورمک) / چشم ( ریشه ؟)

کور ( ازریشه گورممک) / نابینا

تانری ( ازریشه تانیماق) / خداوند

یا کلمات زیر که ریشه دار بودن کلمات تورکی را نشان می دهد :

قارداش = قارین(شکم) + داش(هم)  = هم شکم و از یک رحم زاده شده - برادر و خواهر

قاردشلیق قارداش+ لیق = برادی و اخوت

یولداش = یول+داش = همراه و  دوست

یورت داش= یورت (وطن) + داش= هموطن.

تپه- توپ- تپل – توپوق-(قوزک پا) – توپلوم(تشکل) توپلانتی (جلسه) و .....

قانون  هماهنگی اصوات در ترکی و فقدان قوانین فنوتیکی در فارسی :

زبان ترکی دارای  قوی ترین قانون فنوتیکی یعنی قانون هماهنگی اصوات که اصوات را به اینجه و قالین تقسیم می کند است. در مقابل در فارسی قوانین فنوتیکی وجود ندارد و در اکثر موارد اصوات در افعال بشکل عامیانه بکار می رود.

مثال عدم قانون فنوتیکی در فعل امر :

در ایجاد فعل امر معلوم نیست که از کدام شکل " بِ " یا " بُ " استفاده خواهد شد:

رفتن >> بُرو / مردن  >> بِمیر / آمدن >> بیا / گذشتن >> بگذر / دویدن >> بدو

دایره افعال و لغات فارسی و ساخت فعل های جدید با قواعد بی قاعده :

زبان فارسی بدلیل گسترده نبودن لغات و افعال برای جبران این نقص به ساخت افعال و لغات به شکل مندر آوردی روی آورده است که باعث بدتر شدن وضعیت این زبان شده است. در مقابل در زبان ترکی این لغات و افعالی که در فارسی ساخته شده بطور لغت و فعل ساده در ترکی موجود است.

مثال هایی برای افعال :

داشتن >> برداشتن : گٶتورماق :  götürmaq

رفتن :گئتماق gedmaq >>دررفتن : قاچماق qaçmaq

>>سررفتن:داشماق daşmaq

آمدن:گلماق gəlmaq

>>درآمدن:چیخماق çıxmaq

>>برآمدن:دیکه لماق dikəlmaq خوردن : یئماق  yemaq >> برخوردن : توققوشماق : toqquşmaq  / چیرپیشماق :  çırpışmaq در حالیکه لغات در و بر و ... دارای مفاهیمی متفاوت هستند.

نکته جالب اینجاست که در فارسی برای بیان ساده ترین زمان ها و حالات چون ساختاری موجود نیست از افعال کمکی مثل خواستن و داشتن و بودن و کردن و... کمک گرفته می شود.

قانومندی صفات در زبان فارسی و ترکی و  انگلیسی :

در زبان فارسی بیشتر ساختار ها و انواع اصفات موجود نمی باشد . بعلاوه ساختار صفت و موصوفی فارسی برگرفته از ساختارهای زبان عربیست. مثلا صفات و ضمایر ملکی در فارسی وجود ندارد و برای ترجمه اینها از لغت مال استفاده میشود.

با مقایسه صفات ملکی ترکی و انگلیسی به قانونمندی و زیبایی زبان ترکی بیشتر پی میبریم. چون مشاهده می شود که صفات و ضمایر ملکی در ترکی با قاعده خاص و بطور قانونمند از ضمایر فاعلی ساخته می شود. در حالی که این صفات و ضمایر در انگلیسی بطور بی قاعده از ضمایر فاعلی ساخته شده است.

صفات ملکی ترکی :

منmən>> منیم mənim

سنsən>> سنینsənin

اوo>> اونون onun

بیزbiz>>بیزیم bizim

سیزsiz >>سیزین sizin

اولارolar>> اولارین oların

صفات ملکی انگلیسی :

my-your-her-his-our-your-their

ضمایر ملکی ترکی :

من  mən  >> منیم mənim   >> منیمکی  mənimki

سن sən >> سنین sənin  >> سنینکی səninki

او  o >>  اونون onun   >> اونونکو  onunku

بیز biz >> بیزیم  bizim    >>بیزیمکی bizimki

سیزsiz >> سیزین  sizin >>سیزینکی sizinki

اولار olar >>  اولارین  oların >> اولارینکی olarınkı

صفات ملکی انگلیسی :

mine-yours-his-hers-ours-theirs

به علت طولانی بودن این گفتگو از ادامه بحث خودداری می کنیم.