شیخ عزالدین حسن اوغلو اسفراینی نخستین شاعر اشعار کلاسیک به زبان ادبی ترکی

    شیخ عزالدین حسن اوغلو اسفراینی (دوغوم ؟ - اؤلوم ١٢٦٠)

    شاعر و متصوف بزرگ ترک، " شیخ عزالدین اسفراینی خراسانی " متخلص به " حسن اوغلو " در تذکره های قدیمی و نیز تاریخ ادبیات ترکی از موقعیتی استثنایی برخوردار است. او به عنوان پیشگام و یکی از مهمترین شعرایی که به زبان ترکی آزربایجانی سروده اند پذیرفته شده است و در اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14میلادی می زیسته است.

    تاریخ ادبیات ترکی دیوانی در خراسان، ایران، آزربایجان و ترکیه همه با اشعار شعرای ترک خراسان شروع می شود. اولین شعرای ترکی گوی ادبیات دیوانی در آزربایجان حسن اوغلو و در آنادولو خواجه دهانی هر دو از ترکهای خراسان می باشند. تحقیات نشان می دهد که اشعار ترکی حسن اوغلو اسفراینی شهرت عظیمی داشته است و زبان شعری او پخته و منسجم و شیوا است و غزلیات او در مدت کمی در بین ترکان آدربایجان و آناتولی و مصر اشاعه یافته و شعرایی مانند سیف سرابی در قرن 14 و احمد داعی بر آن نظیره نوشته اند.

    حسن اوغلو اسفراینی، متولد شهر ترک نشین اسفراین در خراسان در قرن ١٣ میلادی (اواخر قرن ٧ هجری) بوده و اصالتا از ترکان خراسان است. این صوفی حروفی که شرح حال او در تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی آمده، به سال ١٢٦٠ میلادی فوت نموده است. (بانی دین - مذهب آزربایجانی حروفی، "فضل الله نعیمی تبریزی" است). حسن اوغلو در عالم طریقت مرید "شیخ جمال الدین ذاکر" حروفی بود. این خود نشان میدهد که محتملا او در سال های پایانی قرن ١٢ میلادی بدنیا آمده است.

    حسن اوغلو دارای دیوان شعری به زبانهای ترکی و فارسی بوده که به روزگار ما نرسیده است. امروزه از سروده های وی تنها سه غزل ترکی و یک شعر فارسی در دست است. از اینها دو غزل، توسط تذکره نویس های قپچاقی حفظ شده است. برخی قطعات ترکی در " تذکره عاشق چلبی " نیز به وی نسبت داده شده اند. وی در اشعار ترکی خویش مخلص "حسن اوغلو" و در اشعار فارسی " پور حسن " را بکار برده است. از آنجاییکه زبان شعری وی روان، با صلابت و متکامل است گمان نمی رود که این سروده ها نخستین نمونه و تجربه های شعری در زبان ترکی باشند. با اینهمه به سبب آنکه فعلا آثار قدیمیتری به زبان ادبی ترکی آزربایجان در دست نیست، سروده های حسن اوغلو به عنوان نخستین نمونه های زبان ادبی و نظم ترکی آزربایجان و خود وی نیز به عنوان نخستین شاعری که به این زبان شعر سروده است پذیرفته می شود.

     اشعار حسن اوغلو در خاورمیانه حتی شمال آفریقا شناخته شده و بسیار رایج بوده است. غزل های او در مدت کمی در بین ترکان آزربایجان، آناتولی و مصر محبوبیت یافته و شعرایی مانند " سیف سرایی " شاعر قپچاقی دربار دولت ترکی مملوک مصر در قرن ١٤ میلادی و " احمد داعی " در قرن ١٥ میلادی در آناتولی بر آنها نظیره نوشته اند.

    در زیر سه نخستین غزل به زبان ترکی آزربایجان، یادگار حسن اوغلو تقدیم می شود:

    غزل اول : بیرینجی غزه‌ل- Birinci qəzəl

     عجه‌ب! بیلسه‌م منی شئیدا قیلان کیم؟

Əcəb bilsəm məni şeydâ qılan kim

 

    منه بو عئشق اودون پئیدا قیلان کیم؟

Mənə bu eşq odun peydâ qılan kim

 

    عجه‌بله‌ره‌م، عجه‌ب قالدیم ایلاهی

!Əcəblərəm əcəb qaldım ilâhi

 

    ایمان اهلین دؤنوب، ترسا قیلان کیم؟

İman əhlin dönüp tərsâ qılan kim

 

    قامیشدان شککه‌ر-و داشدان جه‌واهیر،

Qamışdan şəkkər-o daşdan cəvâhir

 

    آغاجدان دانه‌یی خورما قیلان کیم؟

Ağacdan dânə-yi xurma qılan kim

 

    تنیم یئتمیش ایکی دورلو داماردیر،

Tənim yetmiş iki dürlü damardır

 

    کیمین ایرماق، کیمین دریا قیلان کیم؟

Kimin ırmaq kimin dəryâ qılan kim

 

    قو بو تدبیری! گل تقدیر ائیله!

Qo bu tədbiri gəl təqdir eylə

 

    بوگونکو وعده‌نی فردا قیلان کیم؟

Bugünkü və’dəni fərdâ qılan kim

 

    بو نعطین فرشینی، هرده‌م بو فرراش،

Bu nə’tin fərşini hərdəm bu fərraş

 

    بو عرشین رنگینی مینا قیلان کیم؟

Bu ərşin rəngini minâ qılan kim

 

    حسه‌ن اوغلو، بو بیر قطره مئنیده‌ن،

Həsənoğlu bu bir qətrə menidən

 

    اونون خوب صوره‌تین زیبا قیلان کیم؟

Onun xub surətin zibâ qılan kim

------------

غزل دوم: ایکینجی غزه‌ل- İkinci qəzəl

 

    آپاردی کؤنلومو بیر خوش قمه‌ر اوز، جانفه‌زا دیلبه‌ر،

Apardı könlümü bir xoş qəmər üz, canfəzâ dilbər

 

    نه دیلبه‌ر!؟ دیلبه‌ر-ی شاهید، نه شاهید!؟ شاهید-ی سروه‌ر

Nə dilbər, dilbər-i şâhid nə şâhid şâhid-i sərvər

 

    من اؤلسه‌م، سن بوت-ی شنگول، صوراحی ائیله‌مه قولقول

Mən ölsəm sən bot-i şəngül surah-i eyləmə qulqul

 

    نه قولقول!؟ قولقول-ی باده، نه باده!؟ باده-یی احمه‌ر

Nə qulqul, qulqul-i bâdə, nə bâdə bâdə-yi əhmər

 

    باشیمدان گئچمه‌دی هرگیز، سنینله ایچدیییم باده،

Başımdan geçmədi hərgiz səninlə içdiyim bâdə

 

    نه باده!؟ باده-یی مستی، نه مستی!؟ مستی-یی ساغه‌ر

Nə bâdə bâdə-yi məsti nə məsti məstiyi sâğər

 

    شها! شیرین سؤزون قیلیر، میصیر´ده هر زامان کاسید

Şəha şirin sözün qılır Misirdə hər zaman kâsid

 

    نه کاسید!؟ کاسید-ی قییمه‌ت، نه قییمه‌ت!؟ قییمه‌ت-ی شککه‌ر

Nə kâsid kâsid-i qiymət, nə qiymət qiymət-i şəkkər

 

    توتوشمه‌یینجه در آته‌ش، بلیرمه‌ز خیصله‌ت-ی عنبه‌ر

Tütüşməyincə dər atəş bəlirməz xislət-i ənbər

 

    نه عنبه‌ر!؟ عنبه‌ر-ی سوزیش، نه سوزیش!؟ سوزیش-ی میجمه‌ر

Nə ənbər, ənbər-i suziş nə suziş suziş-i micmər

 

    ازه‌لده جانیم ایچینده، یازیلدی صوره‌ت-ی معنی

Əzəldə cânım içində yazıldı surət-i mə’ni

 

    نه معنی!؟ معنی-یی صوره‌ت، نه صوره‌ت!؟ صوره‌ت-ی دفته‌ر

Nə mə’ni mə’ni-yi surət nə surət surət-i dəftər

 

    حسه‌ن اوغلو سنه گرچی، دوعاچی دیر، ولی صادیق

Həsənoğlu sənə gərçi duaçıdır vəli sâdiq

 

    نه صادیق!؟ صایدق-ی بنده، نه بنده!؟ بنده-یی چاکه‌ر

Nə sâdiq sâdiq-i bəndə nə bəndə bəndə-yi çâkər

در این غزل بدیعه ها و صنایع ادبی زیبایی بکار گرفته شده است بعنوان مثال اگر در مصراع های دوم به جای " نه " حرف " چه " فارسی بگذاریم غزل تبدیل به ملمع فارسی – ترکی می شود. اکنون چند بیت از غزل دیگر وی نقل می شود:

-----------

   غزل سوم : اوچونجو غزه‌ل- Üçüncü qəzəl

 

    نئجه­سین؟ گل ائی اوزو آغیم منیم (یوزی آغوم بنوم)

Necəsin gəl ey üzü âğım mənim

 

    سن اریتدین اودلارا یاغیم منیم (یاغوم بنوم)

Sən əritdin odlara yâğım mənim

 

    آند ایچه‌ره‌م، سنده‌ن آرتیق سئومه‌یه‌م

And içərəm səndən artıq sevməyəm

 

    سنین ایله خوش گئچه‌ر چاغیم منیم (چاغوم بنوم)

Sənin ilə xoş geçər çâğım mənim

 

    حوسن ایچینده سنه مانه‌ند اولمایا

Hüs içində sənə mânənd olmaya

 

    اصلی اوجا، کؤنلو آلچاغیم منیم (آلچاغوم بنوم)

Əsli uca könlü alçâğım mənim

 

    آل الیمی اره‌ییم مقصودوما

Al əlimi ərəyim məqsuduma

 

    قویما اوره‌کده یانا داغیم منیم (داغوم بنوم)

Qoyma ürəkdə yana dâğım mənim

 

    سن رقیبه سیررینی فاش ائیله‌دین

Sən rəqibə sirrini fâş eylədin

 

    اونون ایله اولدو شیلتاغیم منیم ()

Onun ilə oldu şıltâğım mənim

 

    قیشلادیم قاپیندا ایتله‌رین ایله

Qışladım qapında itlərin ilə

 

    اولدو کویون ایشده یایلاغیم منیم

Oldu kuyun iştə yaylâğım mənim

  

    من اؤلوجه‌ک یولونا گؤمون منی

Mən ölücək yoluna gömün məni

 

    باخا دورسون یارا تورپاغیم منیم (تورپاغوم بنوم)

Baxa dursun yara torpâğım məni

  

    تورپاغیمدان بیته حسره‌تله آغاج

Torpağımdan bitə həsrətlə ağac

 

    قیلا زاری جومله یارپاغیم منیم

Qıla zâri cümlə yarpâğım mənim

  

    بو حسه‌ن اوغلو سنین بنده‌ن دورور

Bu Həsənoğlu sənin bəndən durur

 

    اونو رد ائتمه! ائی اوزو آغیم منیم (یوزی آغوم بنوم)

Onu rədd etmə ey üzü âğım mənim

 

منابع :

1- نگاهی یه تاریخ دیرین ترکهای ایران – تالیف محمد رحمانی فر – چاپ پنجم 1387 صص 151 - 152

2- سؤزوموز -  مئهران باهارلی -٢٠٠٣

3- سفرنامه ابن بطوطه ، ج 1 ص 370

4- تاریخ دیرین لهجه های ترکی- هیئت ص 167