" مجسمهٔ ابوریحان بیرونی در دفتر سازمان ملل متحد در وین "

تیارلاوچی : داکتر عزیزالله فاریابی

قایناق : افغانستان تورکلری

بوریحان البیرونی (1048 – 973)

بیرونی 973 أیل 4 سپتمبرده خوارزم نینگ قییات (کت ) شهریده دنیاگه کیلگن. دستلبکی تعلیمنی آنه شهریدن آلگن ، مشهور عالم ابو نصر ابن علی عراقدن علمی نجوم ،ریاضت کبی فن لردن درس آلهدی. او 17 یاشیده إیلک استره نوملیک کوزه تیشلرنی اؤتکهزه دی.او 150 دن آرتیق علمی اثرلر یازه دی. بیوک با با کلانیمیز 1048 أیل 13 دسمبرده غزنه ده وفات یتگن. ” برونی ” یاکی ” بیرونی ” سؤزی “تشقری “دیگن معنانی انگلهته دی.

معلوماتلرده یازیلیشیچه اونینگ 152 ته کتابینینگ نامی معلوم . بیزگچه اولردن 27 ته سیگینه یتیب کیلگن. اونینگ بیر قنچه کتابی طبیات علمیگه بغیشلنگن.بو ساحه نینگ رواجلهنیشیده بیرونی نینگ طبیات و طبعیت حادثه لرینی اؤرگنیش اصوللری ،حرکت ، تاووش ،ایسسیقلیک ، یاروغلیک ،یلیکتر ،مقناطزیم ،اتموسفره دهگی حادثه لر ،ماده توزیلیشی حقیدهگی ایجادی أیشلری کتته اهمیتگه یگه بؤلهدی.

بیرونی نینگ اؤشه دورده یره تگن کشفیاتلریدن بیری – گلوبوس اختراح یتیلگنلیگیدیر.

او قویاش اطرافیده سیاره لر أیلهنیشینی ،أیر یسه انه شو سیاره لر دن بیری یکنلیگینی ائتهدی.

اثرلری : “قدیمگی خلقلردن قالگن یادگارلیکلر ” (تقویم و أیل حسابی ،شونینگدیک ،سغدیلر ،قدیمگی خوارزملیکلر ، فارسلر ،یونانلر ،یهودیلر ،کریستینلر و مسلمانلرنینگ بیرملری ،عرف-عادتلری تؤغریسیده معلومات بیروچی اثر ) ،”گیادیزیه ” ، “قویاش حرکتینی انیقلش یؤلی ” ، “مینرللوژی” ، “سیدانه ” ، ” هندوستان ” و باشقه.

***

آدمگرچیلیگی بار مرد کیشی اؤزیدن و اؤزینیکی یکنلیگیگه هیچ کیم تارتیشیب اؤتیرمیدیگن نرسهدن باشقهسیگه یگهلیک قیلمیدی.

***

نعمت نینگ قدری یؤقالگندهگینه بیلینهدی.

***

آدملرنینگ توبن درجه لیسی هم اؤزیدن توبنراق بؤلگن بیراوگه یگهلیک و ریسلیک قیلیشدن خالی یمس.

***

هر بیر ینگی نرسهدن لذت بار .

***

بوگون نینگ چاره سینی کؤریب ، یرتهگه احتیاجی قالمگن کیشی عقللی دیر .

***

عسل اریلر هم اؤز جنسیدن بؤله توریب ایشلهمی ،اویده گی عسلنی بیکارگه یئب یاتهدیگنلرنی اؤلدیریب تشلیدیلر .

***

منت قیلیش بیریلگن احساننی یؤققه چیقاره دی .

***

ایککهله دواگر راضی بؤلیشیبدی – یو ، قاضی راضی بؤلمبدی.

***

هر بیر کون اوچون حق و حقیقت حاضر نرسه.

***

تینگلیک حکم سورگن جایده ساتقین ،الده مچی اعتراسلر ،غم – غصه بؤلمیدی .

***

اؤلوغ حادثه لر هر وقت یوز بیره ویر میدی.

***

بوزوق نیتلی و یامان اخلاقلی کیشیلر اؤرتهگه کیریب آلیشی بیلن ایش تؤغری بؤلمیدی .

***

اؤز ایستهگیگه یریشیشگه تقدیر یاردم بیرمگن کیشیگه ملامت قیلینمیدی .

***

 

آدملر یاقتیرگن کیشیلری طرفینی آلیب ، یامان کؤرگن کیشیلرنی طعنه قیلیشهدی .

***

کامل نرسه آرتیقچه لیکنی هم ، کمچیلیک نی هم قبول یتمیدی .

***

یالغانچیلیکدن چیتلهنیب ،راستگویلیککه یاپیشگن کیشینی باشقه آدم او یاقده تورسین ،یالغانچینینگ اؤزی هم سیویب مقتیدی .

***

کؤز بیلن کؤرگن یشیتگندن افضلراق .

***

تیللرنینگ تورلی بؤلیشیگه سبب-آدملرنینگ گروهلریگه اجره لیب کیتیشی ،بیر-بیریدن اوزاق توریشی ، اولرنینگ هر بیرده بیر-بیریگه احتیاج توغیلیشیدیر .

***

حیوانلرنینگ طبعیتلریده کشنده لریدن نفرتلهنیش ،دشمندن اؤزینی قؤریقلش بار .

***

حسد بیلن غضب ایککی قنات بؤلیب حرکتگه کیلسه ،تازه و چیرایلی حیاتلرنی خیره و کدرتلی قیلیب یوباره دی .

***

حد دن آرتیق غضب وحشیلیک کیلتیره دی و بی وقت قیلینگن لطف آبرؤنی کیتکهزه دی.

 

.........

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از دانشمندان بزرگ تورک در علوم حکمت و اختر شناسی و ریاضیات و تاریخ و جغرافیا مقام شامخ داشت، در سال 326 هچری قمری در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت به بیرونی یعنی خارج خوارزم معروف شده. نزد ابو نصر منصور علم آموخت در 17 سالگی از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، استفاده کرد تا ارتفاع خورشیدی نصف النهار را درکاث رصد کند، و بدین ترتیب عرض جغرافیایی زمینی آن را استنتاج نماید چهار سال بعد برای اجرای یک رشته از این تشخیص ها نقشه هایی کشید و حلقه ای به قطر 15 ذراع تهیه کرد. در 9 خرداد 376 بیرونی ماه گرفتگی (خسوفی) را درکاث رصد کرد و قبلاٌ با ابوالوفا ترتیبی داده شده بود که او نیز در همان زمان همین رویداد را از بغداد رصد کن. اختلاف زمانی که از این طرق حاصل شد به آنان امکان داد که اختلاف طول جغرافیایی میان دو ایستگاه را حساب کنند وی همچنین با ابن سینا فیلسوف برجسته و پزشک بخارایی به مکاتبات تندی در باره ماهیت و انتقال گرما و نور پرداخت در دربار مامون خوارزمشاهی قرب و منزلت عظیم داشته چند سال هم در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر به سر برده، در حدود سال 404 هجری قمری به خوارزم مراجعت کرده، موقعی که سلطان محمود غزنوی خوارزم را گرفت و او را در سال 408 هجری با خود به غزنه برد در سفر محمود به هندوستان، ابوریحان همراه او بود و در آنجا با حکما و علماء هند معاشرت کرد و زبان سانسکریت را آموخت ومواد لازمه برای تالیف کتاب خود موسوم به تحقیق ماللهند جمع‌آوری کرد.

بیرونی تالیفات بسیار در نجوم و هیات و منطق و حکمت دارد از جمله تالیفات او قانون مسعودی است در نجوم و جغرافیا که به نامه سلطان مسعود غزنوی نوشته، دیگر کتاب آثار الباقیه عن القرون الخالیه در تاریخ آداب و عادات ملل و پاره ای مسائل ریاضی و نجومی که در حدود سال 390 هجری به نام شمس المعالی قابوس بن وشمگیر تالیف کرده است. دیگر کتاب ماللهند من مقوله فی العقل اومر ذوله در باره علوم و عقاید و آداب هندیها است دیگر التفهیم فی اوائل صناعه التنجیم در علم هیات و نجوم و هندسه. بیرونی هنگامی که شصت و سه ساله بود کتابنامه ای از آثار محمد بن زکریای رازی پزشک تهیه نمود و فهرستی از آثار خود را ضمیمه آن کرد این فهرست به 113 عنوان سر می زند

علایق بیرونی بسیار گسترده و ژرف بود و او تقریباٌ‌ در همه شعبه های علومی که در زمان وی شناخته شده بودند سخت کار می کرد وی از فلسفه و رشته های نظری نیز بی اطلاع نبود اما گرایش او به شدت به سوی مطالعه پدیده های قابل مشاهده در طبیعت و در انسان معطوف بود در داخل خود علوم نیز بیشتر جذب آن رشته هایی می شد که در آن زمان به تحلیل ریاضی درآمدند. در کانی شناسی، داروشناسی و زبان شناسی یعنی در رشته هایی که در آنها اعداد نقش چندانی نداشتند نیز کارهایی جدی انجام داد اما در حدود نیمی از کل محصولات کار او در اختر شناسی، اختر بینی و رشته های مربوط به آنها بود که علوم دقیقه به تمام معنی آن روزگاران به شمار می رفتند ریاضیات به سهم خود در مرتبه بعدی جای می گرفت اما آن هم همواره ریاضیات کاربسته بود از آثار دیگر بیرونی که هنوز هم در دسترس هستند و می توان اینها را نام برد:

اسطرلاب، سدس، تحدید، چگالیها، سایه ها، وترها، پاتنجلی، قره الزیجات، قانون، ممرها، الجماهر و صیدنه، بیرونی در باره حرکت وضعی زمین و قوه جاذبه آن دلالیل علمی آورده است و می گویند وقتی کتاب قانون مسعودی را تصنیف کرد سلطان پیلواری سیم برای او جایزه فرستاد ابوریحان آن مال را پس فرستاد وگفت: من از آن بی نیازم زیرا عمری به قناعت گذرانیده ام و ترک آن سزاوار نیست.

نظر پردازی، نقش کوچکی در تفکر او ایفا می کرد وی بر بهترین نظریه های علمی زمان خود تسلط کامل داشت اما دارای ابتکار و اصالت زیادی نبود و نظریه های تازه ای از خود نساخت ابوریحان بیرونی در سال 440 هجری در سن 78 سالگی در غزنه بدرود حیات گفت