بیر اوشاق سؤزلویونده روسجا آلینتی لار

یازار : محمد اردم

 

سون دؤنم‌ده دیلیمیز اوزرینه چالیشمالار آرتدیغی اوچون سؤزلوک یازیمی و یاییمی ساحه‌سینده ده یئنی حرکت‌لر گؤرونور. اوشاق ادبیاتی، اوشاق سؤزلوکچولویو و اوشاق‌لار اوچون علمی کیتابلارین نه قدر اؤنملی اولدوغو و دیلیمیزین بو ساحه ده‌کی یوخسوللوغو آچیق بیر گرچک‌دیر. یایینلانان  اثرلرین ده ایلک آددیم لار اولدوغو اوچون – بوتون زحمتلره رغمن-خطالی اولمالاری سون درجه طبیعی دیر. آنجاق بونلار اَلَشدیرمک و تنقید اَله‎یین دن  گئچیرمه لریله، قصورسوز و قالارغی اولابیلیرلر. اله آلدیغیم سؤزلوک "منیم اینگیلیسجه-تورکجه شکیللی سؤزلوگوم" آدیلا یایینلانمیش دیر[1].

 

حاضیرلایانین یازدیغینا گؤره، سؤزلویو باکی دا گؤروب و سرگی دن آلاراق ایکی الیفبایلا یایینلاماسینی آرزولار. الیمیزده‌کی سؤزلوک بو چالیشمانین و عرب الیفباسینا چئویرمه نین نتیجه‌سی دیر. آنجاق سؤزلوک دن، لاتین الیفباسی گؤتورلموشدور[2]. بو سؤزلوک‌ده، دقتمی چکن بیر خصوص‌دا، روسجا سؤزجوک‌لرین چوخلوغو. آذربایجان جمهوریتی‌نده، ایکی یوز ایله یاخین بیر زامان ایچینده روسلارلا ایچ-ایچه یاشاماق و تماس نتیجه سینده جدّی ساییلاجاق سایی دا سؤزجوک آلینیب‌دیر. مشروطه‌لیک ده، ایران‌دا دا اؤنملی سایی دا روسجا آلینتی‌لار وارایدی. بونلارین بیر قیسمی اونودولموش و آتیلمیش دیر. اساس اولاراق، من روسجا سؤزجوک‌لرین آلینماسینا قارشییام. چونکو آذربایجان دا بو کلمه‌لری بیلن لر یوخ درجه‌دیر و اوزون زحمتلردن سونرا یایقین‌لاشسالاردا، یاد و اؤزگه بیر دیلین سؤزجوک لرینی دیلیمزه سوخموش اولاجاغیق. اوسته‎لیک بو کلمه‌لر تورکیه‌ده ده گؤرولمز. من بو سؤزلوک ده گئچن روسجا کلمه‌لری توپلادیم. بونلاردان بیر بؤلویو فارسجادا دا گؤرولور، آما چوخو فارسجادا یوخ و دیلیمیزه ده یایقین ده‌ییل‌دیر. بو سون قیسیم کلمه‌لرین دیلیمیزه گیرمه‌مه سی نین طرفدارییام.

 

1. اوکئان(okean): "اوقیانوس/ocean"(22.ص). اسکی یونانجادان گلن کلمه، روسجا سؤیله‌ییشی ایله اوکئان اولور. بو بیچیم اسکی یونانجاسینادا چوخ یاخین دیر. عربجه یه و اورادان فارسجایا گئچن اوقیانوس دا اسکی یونانجادان آلینتی دیر. یونانجا سؤزجویون کؤکو آچیق ده‎ییل دیر. بیر اسکی آسیا و یا اورتادوغو دیلیندن آلینمیش اولابیلر.

 

2. اوستول(ustul): 39.نجو صحیفه ده chair قارشی سیندا و بیر باشقا یئرده(29.نجو صحیفه ده) table قارشیلیغی‌ندا وئریلمیش‌دیر. اوستول باشقا بیر یازی دا آراشدیریلدی(چند یادداشت از تذکرۀ سعیدیه). منجه بیر یانلیش‌لیق اولمالی‌دیر بوردا. چونکو میز قارشیلیغی آذربایجان جمهوریتی یازی دیلینده، عثمانلیجادان آلینتی "ماسا"دیر. میز و صندل´ین دیلیمیزده وار اولدوغو کیمی یاشاماسی نین طرفدارییام. فارسجادا دا بو ایکی کلمه آلینتی دیر. اسکی و اورتا تورکجه ده صندل یئرینه اولتورلوق (olturluq)، اولتورغوچ(olturġuç) و اولتورغاچ(olturġaç) کیمی سؤزجوک‌لر وار. بلکه بو گون اوتورلوق (oturluq)، اوتورغاج(oturğaç) و یا اوتوراج(oturac) کیمی کلمه‌لر یئنی دن ایشله‌نه‎بیلیر.

 

3. بانان(banan):"موز"(2. ص). مشهور میوه نین آدی آفریقا دیللریندن آوروپایا گئچمیش دیر. اسکی دن عربجه و فارسجادا گؤرولن موز ایسه، سانسکریتجه موچا/moça دان آلینتی دیر. دیلیمیزده کلاسیک دؤنم لردن وار اولان موز´ون قالماسی و بانان´ن آلینماماسی دوغرو اولور.

 

4. استکان(istikan): glass قارشیلیغی اولاراق وئریلمیش دیر(14.ص). فارسجادا یایقین اولاراق گؤرولن ایستیکان´ین، روسجاسی‌نین(stakan) بیر تورک دیلیندن بیلینیر. اورتا تورکجه‌ده توستاقان (tostaqan) و یا توستاغان واردیر. بو کلمه نین نهایی قایناغی فارسجا دوستکام و یا دوستگان اولابیلر.

 

5. بریلیانت(brilyant):diamond(=آلماس) قارشی‌سیندا یازیلیبدیر(8.ص). اصلینده یونتانمیش آلماسا، آوروپا دیللرینده brilliant دئییلیر. تورکیه تورکجه سینده پیرلانتا(pırlanta)، ایتالیانجا بیچیمی‌ندن (brilliante) گلدییی آچیق دیر. فارسجا برلیان ایسه فرانسیزجا brilliantدان شکیل اؤدونجلمه سیله گلیر(سؤیله‌ییشی "بریان"دیر). کلمه نین کؤکونده لاتین دیللرینده پارلاماق آنلامینا گلن فعل یاتیر(مثلا فرانسیزجادا briller).  منجه بیریلیان و بریلیانت آراسیندا بیر فرق یوخ.

 

6. پامادور(pamador): tomato قارشیلیغی(30.ص) اولاراق آذربایجان‌دا یایقین دیر. آمریکا کشفیندن سونرا، یئنی دونیادان گتیریلن بیتگی لردن‌دیر. تورکیه ده دوماتئس(domates) سؤزجویونون قایناغی یونانجادیر. یونانجا کلمه، فرانسیزجا و فرانسیزجا سؤزجوک ده ایسپانیولجا دان، ایسپانیولجا کلمه ایسه، یئرلی آمریکا دیللریندن، آزتئکجه‌دن آلینتی دیر. کلمه نین آزتئکجه ده "شیشن میوه" آنلامینا گلدییی دوشونولور. پامادور´ا گلینجه کلمه نین قایناغی ایتالیانجا pomodoroدور. بو کلمه نین ایلک عونصورو آلما آنلامینا گلدییی آچیق دیر، اما ایکینجی عونصور adoro(=سئوگی)، ویا d´oro(=قیزیل دان)  یا   moro(مغربلی) اولابیله‌جه‌یی دیله گتیریلمیش‌دیر. او زامان کلمه‌نین آنلامی قیزیل آلما، سئوگی آلماسی و یا مغرب آلماسی اولابیلیر. بعضی بؤلگه‌لریمیزده، پامادورا، قیرمیزی بادیمجان دئییلیر. بادیمجان‌لا بنزرلییی نه دیر؟ کسروی نین یازدیغینا گؤره مشروطه دؤنمی تبریزده، پامادور "ارمنی بادیمجانی" آدلانیرمیش. بوندان اؤترو عوام، پامادور یئمزمیش. "ارمنی" آدی هله ده عوام دیلینده مسیحی-خریستیان دئمک دیر. بونا بنزر، بعضی یؤره لرده، سوننولره "کورد" دئییلیر: "عربلرین چوخو کورددو!".

 

7.  مولبئرت(molbert): اینگیلزجه easel اؤنونده یازیلیبدیر(39.ص). مولبئرت، روسجایا آلمانجادان گیرمیشدیر. Malbert رسم چکمک ده، ایشه یارایان اوچ آیاقلی(اوچه‌گی/سه‌پایه) وسیله نین آدی دیر.

 

8. ماسکاراد(maskarad):اینگیلیزجهmasquerade  آنلامیندا(39. ص). کلمه ماسک/اوزلوک تاخمیش آدام دیر. منجه ماسک‌لی و یا اوزلوک‌لو دئمک یئترلی دیر. اؤزللیک‌له بالماسکه(ماسک‌لی باله/ رقص) اوچون ایشله نیر.

 

9. کارتوف(kartuf): potato قارشیلیغی اولاراق(24.ص) بو گون ده آذربایجان و ایران دا بیر چوخ تورک بؤلگه سینده یئرآلما(سی) اولاراق بیلینن سؤزجویون، بعضی بؤلگه لریمیزده هله ده آدی قارتوف، قارتوپ و قارتوپو (مثلا قاراداغ دا و مرند ده)دور. کلمه‌نین روسجا kartofel دن آلینتی اولدوغو بللی‌دیر. روسجا سؤزجوک ایسه آلمانجا kartoffelدن گلیر. بو سؤزجویون کؤکونده ایسه ایتالیانجا tartificolo یاتیر. ایتالیانجا کلمه بؤیوین/ائنیین دونبالان یا گؤبه‌لک دئمک دیر(قارشیلاشدیرین فرانسیزجادا: truffe= دونبالان/گؤبه‎لک). یئرآلماسی دا دونبالان کیمی یئرین آلتیندا اولور و شکیلجه ده بنزرلیکلری وار.

 

10. فانتان(fantan): "فوّاره" ایله بیرلیک ده fountain قارشیلیغی اولاراق گتیریلمیش‌دیر(13.ص). بو کلمه آزیجیق فرقله آوروپا دیللری نین چوخوندا یاشار و کؤکونده ایسه لاتینجه fons(=بولاق، پینار) یاتار.

 

تورکیه ده فیسقیه(fıskiye)، "کتاب الفاء سنگلاخ"دا بحث ائتدیییمیز کیمی عربجه قایدالارینا گؤره قورولموش، تورکجه کلمه دیر. ائل دیلینده بونا قارشیلیق فیشقیریق/فیسقیریق وار.

 

11. قزئت(qəzet): آذربایجان جمهوریتی‌نده یوزایل دن چوخ گئچمیشی اولان کلمه، معلوم newspaper قارشیلیغی دیر(21.ص). تورکیه تورکجه سینده یایقین اولان غازئته/گازئته کیمی، قزئت´ین‌ده نهایی کؤکو ایتالیانجانین ونیز آغزی دیر. عثمانلیجادا کلمه دوغرودان ایتالیانجادان آلیندیغی اوچون، اؤزگون بیچیمی gazeta قورونموشدور. ایتالیانجا کلمه‌نین کؤکونده ایسه، چوخ اسکی دیللرده و دؤنم لرده گؤرولن، سامی دیللرینده کنز/جنزه و بنزری و اسکی پارسجا دا گازداک/گنزک/ گنجک اولاراق بیلینن کلمه یاتیر[3]. ایتالیانجا کلمه "توربا، داغارچیق" دئمک دیر. یازی دیلیمیزده سون زامان لاردا گونده‎لیک رغبت گؤرور.

 

12. پلانئت(planet):سیّاره ایله یاناشی گلمیش‌دیر(44.ص). آشاغی-یوخاری بوتون آوروپا دیللرینده گؤرولن کلمه یونانجادان گلیر و اصلینده گَزَن آنلامیندادیر. عربجه سیّاره  اونون ترجومه‌سی ساییلیر. تورکجه ده اسلامی دؤنم ده، سیّاره یایقین ایدی.

 

جمهوریت تورکیه سینده، سیاره قارشیلیغی اولاراق گَزَه‌گن اورتایا آتیلدی و گؤزل قارشیلیق اولدوغو اوچون توتدو. منجه سیاره و گَزَه‌گن وارکن، پلانئته گره‌ک یوخدور.

 

13. سیز اصلینده پوچتالیون´موش. کؤچورن دیلیمیزده‌کی پوست(post) کلمه سینه یاخینلاشدیرمیش. آذربایجان جمهوریتی‌نده چوخ یایقین اولان کلمه، روسجایا فرانسیزجا postillion  و یا ایتالیانجا postiglione دان گله بیلر. کلمه نین کؤکونده post لاتینجه دن گلیر و position و post(=مقام) کلمه لریله کؤکدش دیر. اسکی تورکجه میزده چاپار و اولاق´ین قارشیلیغی دیر.

 

14. کسیلوفون(ksilofon):(34.ص). کؤکو مؤحتملن آسیادان اولان بیر موسیقی آلتینه، اون دوققوزونجو یوزایل ده وئریلن آد، یونانجا xylo-(=آغاج) و phone(=سس)دان قورولموشدور. فارسجادا زیلوفن و کسیلوفن بیچیم لری وار، اما زیلوفن داها یایقین دیر. کسیلوفون، روسجا سؤیله‌ییشه داها یاخین دیر.

 

15. آوتوموبیل(avtomobil):(41. و 4.صص). بیلینن کلمه، سون یوزایل‌ده یونانجا auto-(=اؤزو) و لاتینجه mobilis (یئرین، حرکت ائدن) کلمه‌لریندن یاراندی. فارسجا و تورکجه ده، فرانسیزجادان گلن کلمه‌نین اؤلچونلو تلفوظو otomobil دیر. دوغروسو بو ماده نی یازارکن، کلمه نین تورکجه قارشیلیغی نه اولابیلیر دییه دوشوندوم. سونوج بو؛ فعللری دؤنوشلو قیلان بیر –n- اکی وار تورکجه ده. بو اکی یئریمک/یورومک فعلینه گتیرینجه، یئرینمک/یورونمک اورتایا چیخار. سونرا بیر اسم قوران ـگن/ـقان اکی اونا گتیرسک، الده یئرینگن/یورونگن(yürüngen/yeringen) اولور!

 

16. واننا(vanna): حامام وانی یعنی بؤیوک لَیَن(2.ص). فارسجاداکی وان کلمه سی نی، روسجادان گلدییی دوشونولور. اما منجه فرانسیزجا vanne (بلکه عثمانلیجا اوزریندن) داها مؤحتمل قایناق‌دیر. چونکو روسجادا کلمه "واننا"دیر. روسجا کلمه‌نین قایناغی آلمانجا wane دیر. آلمانجایا دا فرانسیزجادان گئچمیش دیر. کلمه نین نهایی کؤکو ایتالیانجادیر. تورکیه تورکجه سینده وانا(vana=شیر فلکه) بو کلمه نین ایتالیانجاسی‌ندان گلیر.

 

17. شار(şar): ballon کلمه سی "هاوا شاری" اولاراق چئویریلمیش(2.ص). شار آذربایجان تورکجه سینده یایقین‌دیر و قارسجا "تیله" قارشیلیغی دیر. بو سؤزجوک یئرینه بیر چوخ بؤلگه ده آیری آدلار دا وار؛ تبریز ده مازی(mazı)وار، میانادا "میت"(mit) ائشیتمیشم..آما شار "بالون" آنلامیندا گؤرولمز. یئرینه قوووق و پوفه‌لک(püfelek) وار. قووق(qovuq) اصلینده "مثانه" دئمک دیر و سانیرام اوشاقلارین شیشیردیب اویناتدیقلاری اوچون بو آنلامی قازانمیشدیر. پوفه‌لک سؤزجویونو اورمودا ائشیتدیم و *پوفه‌له‌مک کیمی بیر فعل‌دن گلمه‌لی دیر.  شار فارسجادا-بیلیارد توپو آنلامیندا-گؤرولموشدور.

 

بالون لاتینجه دن گلیر و کیچیک توپ دئمک دیر؛ تورکجه ده توپوق، توپالاق، توپاق و توپاج´ین تام قارشیلیغی. شار ایسه ایسلاو کؤکنلی دیر و اصلینده "رنگ، بویاق" دئمک دیر.

 

 

 

 

 

 

 

18. یئشیک(yeşik):box کلمه‌سی‌نین چئویری‌سی اولاراق گئچر(39.ص). سؤزجوک بعضی بؤلگه لریمیزده -قاراداغ و مشگین کیمی-یاشاماقدادیر. یئشیک کؤکن اعتباریله اسکی ایسکاندیناویا دیللرینه گئدیب چیخدیغی دوشونولور. اساس آنلامی ایسه "تاختا، آغاج" ایمیش او دیللرده. تورکجه میزده عربجه دن گلن صاندیق و یئرلی قوتو وار بو آنلام دا.

 

19. راکئت(raket): فارسجادا راکت اینگیلیزجه rocketدن، تورکیه‌ده روکئت(roket) ایسه فرانسیزجادان آلینتی دیر. بورداکی روسجا تلفوظو اولابیلیر. کلمه نین کؤکو ایتالیانجا rocchetto دور . اصلینده "فیشفیشا"دیر. تورکجه ده فیشک بو آنلام‌دایمیش.

 

20. کاسموس(kasmos?): آچیق کاسموس outer space و کاسمیک گمی spacecraft دئییم لرینده گئچر(44.ص). کوسموس(kosmos) اوزونجا گئچمیشی اولان و اسکی یونان دان گلن سؤزجوک لردن دیر. اسکی یونانجادا "دوزه‌ن/نظم" دئمک‌دیر. یونانجا kosmein فعلیندن(=دوزنله‌مک، بَزه‌مک) گلدییی سانیلیر. دونیا و کاینات آنلامی نی سونرالار قازانمیش. فعلین آنلامینا دقّت ائدیلیرسه، cosmetics (=بزه‌ک بیلیمی، بَزَه‌نیم) کلمه سی نین ده کؤکنی بللی اولور. هر حال دا دیلیمیزده دونیا قارشیلیغی، اسکی دن بری بیر نئچه سؤزجوک وار؛ آژون(ajun)، بوداچی متین لردن چوخ گئچیر. دیوان لغات الترک ده آجون اولاراق گؤرولن کلمه، سوغدجادان آلینتی دیر. اسکی تورکجه ده، بو آنلام دا یئرتینچو (yertinçü) ده وار، اما کؤکنی آچیق دئییل‌دیر. یئرسو(yersu) دا بو سؤزجوک‌لر آراسیندا یئر آلابیلیر. سونراکی دؤنم لرده، اَوره‌ن(evren) ده بو آنلاما یاخینلاشدی. اساس آنلامی "فلک" ایدی. دیلیمیزده، فلک قارشیلیغی دؤنرگه اولدوغونا گؤره، اَوره‌ن´ین بو معنادا(=کوسموس) ایشلنمه سینه مانع یوخدور. Universe قارشیلیغی کاینات/یارانیش اولور و world اوچون دونیا ترجیح ائدیله بیلیر. دُنیا، کاینات کیمی عربجه‌دیر و دُنُو(=یاخین‌لیق، "آخرت"له قیاس اولونان دا) کؤکوندن گلمه‌سی منطقلی گؤرونور (داها یاخین آنلامیندا. بو گؤروشو محمدعلی انصاری جنابلاری نین نهج‌البلاغه درسلرینده گؤرموشم). دونیا´نی"دنی/دانی" (آلچاق، آشاغی) کؤکونه باغلاماق، عربجه قایدالارینا گؤره مومکون گؤرونمور.

 

آنلاشیلان بو سؤزلوک ده کوسموس داها چوخ "فضا، اوزای" آنلامیندادیر و بو ایسه روسجانین تأثیرینده دیر.

 

21. پیلوت کورسانت (pilot kursant) : pilot-in-training یعنی " تعلیم گؤرمک ده اولان اوچاق سوروجوسو " دئییمی‌نین قارشیلیغی اولاراق گئچر(33.ص). ایکینجی عونصور فرانسیزجا  coursant( ) گلمه لی دیر. بیرینجی عونصور ایسه، فرانسیزجا  pilote دان گلیر. بو کلمه ایسه "گمی سورمک" آنلامی داشییان piloter فعلی ایله ایلگی‌لی دیر. سؤزجویون کؤکونده یونانجا  pedon (=کوره‌ک چکمک) اولدوغو سانیلیر. دئمک پیلوت "سوروجو" اولور. اؤنجه گمیچی سونرا اوچاقچی. فارسجادا، خلبان سون دؤنم ده یارانمیش و سؤزلوک لردن "خَلَه"(=گمی سوکانی) آلیناراق ـبان اکی ایله اوچاق سوروجوسو آنلامی اونا یوکلنمیش دیر. البته فرانسیزجا قارشیلیغی‌نین سئیری ده دقته آلینمیشدیر.

 

22. تورنیک(turnik): تورنیک‌ده دارتینماق(to pull up in bar) دئییمی ایچینده گلیبدیر(40.ص). اسکی سوویئت دیللرینده گؤرولن کلمه نین فارسجا و تورکجه قارشیلیغی "بارفیکس"دیر. دارتینماق فعلی‌نین اساس آنلامیندا بویان-اویانا چکیلمک وارسادا، قالخیب-دوشمک آنلامی دانیشیق دیلینده یایقین دئییلدیر.

 

 

اتکلر و آتیرمالار:

 

[1]  حسین مسعودی(کؤچورن و رئداکتور)، منیم اینگیلیسجه-تورکجه شکیللی سؤزلوگوم، کرج: پینار، 1390. آنجاق کیتابین اوستونده و قاپاق  ایچینده "راه رشد" یایینلاری آدی دا گؤرونور. حاضیرلایانین آدی لاتین حرفلرله Məsüdi یازیلمیش دیر؛Məsudi اولمالی دیر.

 

[2]. ایران دا چیخان اوشاق کیتبالاریندا لاتین یازیسی نی یاساقلایان بیر قرار وار. بو قرارین تورکجه یه قارشی اولدوغو آچیق دیر. چونکو بلوچجا، کوردجه و عربجه کیمی دیللرده اوشاق کیتابی عرب الیفباسیندا باشقا الیفبادا گؤرولمز.

 

[3]  اورتاشرق ده بیر چوخ شهر و کند آدیندا بو سؤزجوک دن ایز گؤرونور. بو آدلار، خزینه و یا وئرگی ییغیلان یئرلریمیش.