نگاهی به پیشینه زندگی قوم ترک در خراسان شمالی

روزنامه خراسان : (عبدالهیان) وجود قومیت های گوناگون کرمانج، فارس (تات)، ترک، ترکمن و کرد در خراسان شمالی با همه ویژگی های فرهنگی خاص خود سبب شده است لقب «گنجینه فرهنگ ها» برازنده این خطه ایران باشد. خراسان شمالی از نظر اجتماعی یک دست نیست و محل زندگی اقوام گوناگون است. قومیت های مختلفی در استان زندگی می کنند که با آداب، رسوم و عقاید مختلف خود موجب وجه تمایز این استان از دیگر استان ها شده اند، اما برای رسیدن به پاسخ این سؤال که هر کدام  از این اقوام از ابتدا در خراسان شمالی بوده اند یا از مناطق دیگر وارد این منطقه شده اند، در گزارش های مختلف به بررسی پیشینه تاریخی این اقوام پرداخته ایم. در این شماره به بیان نظریه های گوناگون محققان در خصوص ریشه قوم ترک در خراسان شمالی می دازیم.

 

یک محقق در این خصوص می گوید : درباره تاریخ باستانی ترکان نظرهای گوناگونی وجود دارد، به طوری که در خصوص ریشه نژادی  این قوم بین پژوهش گران اختلاف نظر وجود دارد.

 

«نعمتی» اظهار می دارد: گروهی از پژوهشگران ریشه  قوم ترک را از نژاد سفید و عده ای دیگر، آن ها را از نژاد زرد می دانند. وی بیان می کند: بخشی از قوم ترک در جنوب ایران و در استان های فارس، اصفهان، بوشهر، کرمان، چهارمحال وبختیاری و استان های مجاور و عمده ملت های ترک، در شرق ایران در استان های خراسان شمالی، رضوی، گلستان و مازندران ساکن هستند. وی خاطر نشان می کند: ترک های آذربایجانی در شهرهای مختلف ایران و به خصوص استان های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، همدان، قزوین، تهران و مرکزی و بخش هایی از گیلان، کردستان، استان های خراسان و  کرمانشاه زندگی می کنند.

 

وی اضافه می کند: قوم ترک در ایران تاریخی ۷ هزار ساله دارد، به طوری که ریشه ترکان ایران را می توان در عبور اقوام سومری و ایلامی از منطقه آذربایجان و سکونت احتمالی در این منطقه و دیگر مناطق ایران جستجو   کرد.

 

«نعمتی» با بیان این که نیمی از ساکنان خراسان شمالی به زبان ترکی تکلم می کنند ابراز می  دارد: منطقه بام و صفی آباد اسفراین، بخشی از اسفراین، نیمی از مردم شهرستان شیروان، فاروج و مردم شهر بجنورد و روستاهای مجاور آن، از جمله ارکان، اسفیدان، گریوان .... و بخشی از روستاهای مانه و سملقان جزو ترک زبانان این استان هستند. وی خاطر نشان می کند: ترک ها دومین قومی بودند که در زمان سلجوقیان و از طریق مهاجرت بعد از تات ها وارد ناحیه بجنورد و خراسان شمالی شدند.وی هم چنین ریشه ترکی بجنورد را با اغلب ترکی های  موجود در ایران از قبیل ترکمنی و ترکی استان های مجاور آذربایجان متفاوت می داند.

 

یک نویسنده و پژوهشگر دیگر در این خصوص می گوید: در بررسی های باستان شناختی و طبق اسناد معتبر تاریخی، نخستین ساکنان خراسان شمالی اقوام سکاها و داهه ها بودند که بعدها آریایی ها به علت یخبندان و سردی هوا در منطقه قطب شمال به ناحیه شمالی ایران از جمله خراسان شمالی مهاجرت کردند و آمیختگی این قوم ترک زبان با ساکنان بومی این منطقه، نژاد پارت را به وجود آورد.

 

«محمد اسماعیل مقیمی» اضافه می کند : نخستین هسته زندگی اجتماعی این قوم که به زبان ترکی تکلم می کردند حدود ۲۵۰ سال قبل از میلاد در ناحیه خراسان  شمالی شکل گرفت.

وی اظهار می دارد : ترک ها در سرزمین سرسبز و جنگلی خراسان شمالی در حاشیه رود اترک و دیگر حوضه های آبریز این رودخانه پراکنده شدند. وی به سخن یک نویسنده روسی اشاره می کند و می گوید: جبال خراسان که امروز در بین ۲ کشور ایران و روسیه قرار دارد، در قرون وسطی محل زندگی کوچ  نشینان ترک بوده و از همان تاریخ نیز این سرزمین به اثک یا اتیاک به معنای ولایت دامنه و کوهپایه نامیده شده است.

 

وی خاطر نشان می کند: به نقل از «سعید نفیسی» مؤلف  تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران، قبل از اسلام اختلاط قبایل ترک و آریایی در شمال شرقی خراسان  دیده می شد. وی هم چنین نقش اقوام گرایلی و ترک های شمال خراسان را که ریشه اصلی گویش آنان زبان ترکی است در ایجاد دولت اشکانی بسیار پر رنگ توصیف می کند. وی می افزاید: قبل از کوچ کردن کردها به خراسان در سال ۹۱۶ و ۱۰۱۱ هجری قمری ترک ها در این ناحیه زندگی می کردند، زیرا بعد از مهاجرت، کردها درگیری هایی با ساکنان بومی و ترک زبان داشتند.

 

این نویسنده و پژوهشگر اضافه می کند : حضور اقوام مختلف در خراسان شمالی مجموعه ای متحد از ترک و کرد، ترکمن و تات را موجب شده است که تعامل مثبتی با فرهنگ یکدیگر داشته و دارند.یک محقق دیگر نیز در باره ریشه قوم ترک می گوید : کمربند زندگی ترک زبانان شمال فلات ایران از چین تا دولت عثمانی، ماوراءالنهر و پامیر و منشوری ادامه دارد و شامل کشورهای مغولستان، ترکستان، آذربایجان، قفقاز و ترکیه می شود.

 

«علی رضا جعفریان» می افزاید: ترک ها نیز مانند فارس ها به منظور یافتن مکان مناسب برای زندگی به سرزمین های جدید مهاجرت می کردند و ممکن است به دلیل هم نژاد بودن با ساکنان آن مناطق در مکان های خاص ساکن شده باشند. وی با بیان این که تمدن در ابتدا در سمت شرق بود و بعدها به سمت غرب متمایل شد می گوید: مهاجرت این اقوام نیز بیشتر به شکل شرق به غرب انجام می  شد.

 

«جعفریان» تصریح می کند : در زمان های بسیار قدیم تمدن در سمت شرق و شمال چین بود، همین امر سبب مهاجرت بسیاری از اروپاییان به شرق شد. در این حرکت ها و مهاجرت ها بود که مغول ها که شاخه ای از ترک ها هستند به ایران مهاجرت کردند و در آن جا ساکن شدند.

 

این محقق اظهار می  کند : با مطالعه تاریخ ایران می بینیم که ترک ها نزدیک به هزار سال در ایران حاکم و ساکنان اصلی و  قدیمی ایران بودند که به مرور زمان اختلافاتی با فارس ها پیدا کردند، اما ادبیات و سنت خودشان را به  خوبی حفظ کردند و حاکمیت را در این منطقه به دست آوردند. وی خاطر نشان می کند : قوم ترک در داخل ایران مهاجرت های داخلی متعددی نیز داشتند و برای یافتن چراگاه و مکان های سرسبز به مناطق مختلف کوچ می کردند.

 

وی درباره روستاهای ترک نشین ایران می گوید : بیشتر روستاهای ترک نشین ایران تاریخی بسیار قدیمی دارد، به عنوان مثال روستاییان کوسه که در ۶۰ کیلومتری شیروان زندگی می کنند، به زبان ترکی اصیل صحبت می کنند. براساس بررسی های دقیق ساکنان اصلی این روستا ترک ها بودند و در برهه ای از زمان عده ای از نیشابور به آن جا مهاجرت کردند.

 

«جعفریان» بیان می کند : در خراسان امروزی ترک ها به چند دسته تقسیم شده اند؛ گروهی از قدیم در نیشابور و بام و صفی آباد زندگی می کردند، گروهی دیگر در درگز و عده ای نیز در قوچان و شیروان هم چنین اسفراین و بجنورد ساکن شده اند.

 

وی می افزاید : بر اثر بعد زمانی و مکانی که برای این قوم به وجود آمده است، زبان آن ها به شکل محلی صیقل پیدا کرده و لهجه به وجود آمده است. وی هم چنین چگونگی ایجاد لهجه در میان قوم ترک را نشان دهنده قدمت حضور این قوم در ایران می داند و می گوید : قدمت تپه ارگ که در شیروان واقع شده است، به هزاره پنجم قبل از میلاد بر می گردد.

وی تصریح می کند : در مقایسه روستاهای فارس نشین و ترک نشین خراسان، در می یابیم که روستاهای ترک نشین بسیار قدیمی و پر جمعیت است.

 

وی بیان می کند : روستاهای بزرگ ترک نشین شیروان هم چون زوروم(به غلط زوارم می نویسند)، دوین، حسین آباد، ورقی و علی آباد و روستای خیلی بزرگ و قدیمی باغان که تاریخ آن از زمان صفویه مدون شده است از درجه اهمیت بالایی برخوردار است.