نویسنده : آتاتیمور 

ایل چاپشلو خراسان

ایل چاپشلو یکی از ایل‌های بزرگ ترک درایران است.[۱]این طایفه از تیره‌های بزرگ ایل استاجلو می‌باشد.[۲][۳]چاپشلوها در استقرار حکومت شاه ‌اسماعیل اول[۴]سهم جدّی داشتند. ظاهراً در این زمان، چاپشلوها در آذربایجان بودند و بعدها در خراسان ساکن شدند.[۵]

سران و خانهای چاپشلو بیش از یک سده، در زمره بزرگان دولت صفوی بودند.[۶] اوغلان امت چاپشلو، در آغاز کار اسماعیل جوان در ۹۰۵، در ساروقیه دو ماه میزبان او بود. در ۹۱۱، شاه‌ اسماعیل وی را نزد علاءالدوله ذوالقدر، حاکم ناحیه شرقی آناطولی و بخش علیای رود فرات، فرستاد تا او را به اطاعت شاه ‌اسماعیل فراخوانَد. علاءالدوله توجهی نکرد و اوغلان امت را حبس کرد. او دو سال در زندان علاءالدوله بود و سرانجام گریخت و نزد شاه‌ اسماعیل بازگشت. شاه نیز، برای قدردانی از اوغلان امت، روستای یزدکان، از توابع خوی، را به رسم سیورغال به او واگذار کرد.[۷][۸][۹]

چاپشلوها در جنگ چالدران شرکت داشتند و تعدادی از آنان نیز کشته شدند.[۱۰][۱۱] آنان در کشمکش قدرت میان صاحب منصبان دوره شاه‌ طهماسب اول نیز حضور داشتند.[۱۲]

در دوره سلطنت شاه‌ طهماسب، برخی از سرداران چاپشلو صاحب ‌منصب بودند. حسین‌ بیگ چاپشلو تا هنگام مرگش در ۹۶۸، قورچی تیروکمان شاه ‌طهماسب بود.[۱۳] یوسف‌بیگ چاپشلو در ۹۸۱ از سوی شاه‌طهماسب به داروغگی تبریز منصوب شد. او می‌بایست به شورشی که از ۹۷۹ در این شهر ادامه داشت، پایان می‌داد.[۱۴][۱۵]همچنین، شاهقلی سلطان چاپشلو در آخرین سالهای سلطنت شاه طهماسب، حاکم هرات بود[۱۶] و الغوث سلطان چاپشلو نیز در ۹۸۴، حکومت کلوت و شوشتر را برعهده داشت.[۱۷]

در دوره سلطنت محمد خدابنده‌، [۱۸] سلمان ‌خان استاجلو حاکم شروان شد و تعدادی از خانزادگان چاپشلو را با خود به آنجا برد.[۱۹] چاپشلوها در کشمکش قدرت میان طوایف قزلباش، بر سر سلطنت عباس‌میرزا، جانب او را داشتند. مرشد قلی‌خان استاجلو،[۲۰] که وی را از طایفه چاپشلو دانسته است)، که نقشی اساسی در به سلطنت رسیدن شاه‌عباس اول‌[۲۱] داشت و وکیل ‌السلطنه او بود، در آغاز حکومت شاه‌عباس، به دستور او کشته شد.[۲۲] پس از قتل وی، عده‌ای از خانهای چاپشلو، که خویشاوندان یا برکشیدگانش بودند، به گیلان گریختند و به خان احمدخان گیلانی پناه بردند. وی به اصرار و تهدید شاه‌ عباس آنها را تسلیم کرد.[۲۳][۲۴][۲۵] به دستور شاه، تعدادی از سران چاپشلو به قتل رسیدند.[۲۶]

طایفه چاپشلو از آغاز سلطنت نادرشاه افشار[۲۷] به یکی از نیروهای اجتماعی مؤثر خراسان تبدیل شدند و حکومت ناحیه درگز را حدود دویست سال تا انقراض سلسله قاجاریه،[۲۸] در اختیار گرفتند. از شکل اجتماعی زندگی چاپشلوها به هنگام ورود به درگز اطلاعی در دست نیست، اما احداث قصبه جدید محمدآباد، مرکز شهرستان درگز، به دست آقامحمدخان چاپشلو، حاکی از زندگی یکجا نشینی چاپشلوهاست.[۲۹] سران چاپشلو در آغاز کار نادر به او پیوستند. باباخان چاپشلو، از سرداران معروف نادر، در جنگ با افغانها و عثمانیها شرکت داشت. او در ۱۱۴۴ و ۱۱۴۵ حاکم لرستان و در ۱۱۴۷ حاکم هرات بود و سرانجام در ۱۱۴۹، در جنگ با ازبکان در ناحیه شلوک، از توابع قرشی، کشته شد.[۳۰][۳۱]

از دوران ناصرالدین ‌شاه اقتدار محلی حکام موروثی چاپشلو رو به افول نهاد و نفوذ دولت مرکزی در عزل و نصب آنان افزایش یافت.[۳۲] از ۱۲۸۱ تا حدود ۱۳۲۵، محمدعلی منصورالملک، سرتیپ قراخان (معروف به سوله‌خان)، صیدعلی‌خان چاپشلو و پسرش مسعودخان حاکم درگز شدند. مسعودخان به مشروطه‌خواهان گرایش داشت و نخستین مدرسه درگز، به شیوه نوین، در ۱۳۳۰ به همت او ساخته شد. مسعودخان و پدرش در ۱۳۰۰ ش کشته شدند. سپس، رضاخان، پسر دیگر صیدعلی‌خان، به جای او نشست و نیابت حکومت را به عموزاده خود، زبردست‌خان، واگذاشت. پس از چندی، میان این دو اختلاف پیش آمد، زبر دست‌خان رضاخان را کشت و حکومت درگز را اختیار گرفت.[۳۳][۳۴]

پانویس :

1.  اسکندرمنشی، ج 1، ص 42، ج 2، ص 1088

2.  استرآبادی، ص 188

3.  اسکندرمنشی (ج 1، ص 138ـ139)

4.  (حک: ح 906ـ930)

5.  چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان، ترجمة قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365 ش. ص152

6.  (حک: ح 906ـ 1135)

7.پر جهانگشای خاقان، ص 247ـ 248

8.  غفاری قزوینی، ص270

9.  سومر، ص 26

10.  جهانگشای خاقان، ص 494

11.  اسکندرمنشی، ج 1، ص 42ـ43

12.  روملو، ج 2، ص 1156

13.  (نویدی، ص 117)

14.  اسکندرمنشی، ج 1، ص 118

15.  قس روملو، ج 3، ص 1484ـ 1485: یوسف‌بیگ استاجلو

16.  (بدلیسی، ص 532)

17.  (اسکندرمنشی، ج 1، ص 139)

18.  (حک: 985ـ996)

19.  (همان، ج 1، ص260ـ261)

20.  سومر، ص 179، 197

21.  (حک: 996ـ 1038)

22.  (منشی قمی، ج 2، ص 859، 883)

23.  (اسکندرمنشی، ج 1، ص 399، 418

24.  حسینی استرآبادی، ص 149

25.  هدایت، ج 8، ص 257

26.  اسکندرمنشی، ج 1، ص 281، 410، 437، 439ـ440

27.  (حک: 1148ـ1160)

28.  (حک: 1210ـ1344)

29.  (قاسمی، ص 359)

30.پرش (مروی، ج 1، ص 254ـ256، ج 2، ص 597ـ599

31.  استرآبادی، ص 188ـ189

32.  (اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 1219، 1346، 1751)

33.  (قاسمی، ص 382ـ383

34.  میرنیا، ص 116، 120ـ123

منابع :

1- اروج‌بیگ‌بن سلطان‌علی‌بیگ، دون ژوان ایرانی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران ۱۳۳۸ ش

2- محمدمهدی‌بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای نادری ، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ ش

3-اسکندرمنشی

4- اعتمادالسلطنه

5- محمودبن هدایت‌اللّه افوشته‌یی، نقاوهالا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۷۳ ش

6- شرف‌الدین‌بن شمس‌الدین بدلیسی، شرفنامه، [قاهره ? ۱۹۳۱

7- جهانگشای خاقان: تاریخ شاه‌اسماعیل، چاپ اللّه دتّا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۴ ش

8- جورج پرسی چرچیل، فرهنگ رجال قاجار، ترجمه و تألیف غلامحسین میرزاصالح، تهران ۱۳۶۹ ش

9- حسن‌بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ‌صفی تا شاه‌صفی، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۴ ش

10- فضل‌اللّه‌بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ ش

11- محمدهاشم رستم‌الحکما، رستم‌التواریخ، چاپ محمد مشیری، تهران ۱۳۵۷ ش

12- حسن روملو، احسن التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۸۴ ش

13- محمدتقی‌بن محمد علی سپهر، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ ش

14- فاروق سومر، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، ترجمه احسان اشراقی و محمد تقی امامی، تهران ۱۳۷۱ ش

15- احمدبن محمد غفاری قزوینی، تاریخ جهان‌آرا، تهران ۱۳۴۳ ش

16- ابوالفضل قاسمی، خاوران: گوهر ناشناخته ایران، مشتمل بر تاریخ و جغرافیای درگز و کلات، )تهران، بی‌تا.

17- ابوالحسن‌بن محمدامین گلستانه، مجمل‌التواریخ، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۶ ش

18- محمدهاشم‌بن محمد مرعشی، زبور آل‌داود: شرح ارتباط سادات مرعشی با سلاطین صفویه، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۷۹ ش

19- محمدخلیل‌بن داوود مرعشی صفوی، مجمع التواریخ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ ش

20- محمد کاظم مروی، عالم‌آرای نادری،چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۶۴ ش

21- جلال‌الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف‌اللّه وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش

22- احمدبن حسین منشی قمی، خلاصه التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ ش

23- غلامحسین میرزاصالح، جنبش کلنل محمد تقی‌خان پسیان بنابر گزارشهای کنسولگری انگلیس در مشهد ، تهران ۱۳۶۶ ش

24- علی میرنیا، سردارانی از ایلات و طوایف درگز در خدمت میهن، مشهد ۱۳۶۱ ش

25- زین‌العابدین علی بن عبدالمؤمن نویدی، تکمله الاخبار: تاریخ صفویه از آغاز تا ۹۷۸ هجری قمری، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۹ ش

26- رضاقلی‌بن محمد هادی هدایت، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، در میرخواند، ج ۸ ـ۱۰؛

27- چارلز ادوارد ییت، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت‌اللّه روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران ۱۳۶۵ ش.