امیر علیشیر نوائی شاعر، ادیب، سیاستمدار و دانشمند دنیای تُرک

دکتر محمدرضا کریمی

عشق و محبت، احساس و اندیشه‌ نوایی جدا از روحیه‌ اومانیستی و خواستهای اجتماعی - فلسفی‌اش نیست. او در پرداختن به محبت و زیبایی بسیار صمیمی و صادق است و چون اشعارش تراویده از روح صداقت و بی‌آلایشی است دقیقاً بر دل خواننده می‌نشیند. در حقیقت، او انسانی است والا که جهان‌بینی برتری‌ داشته و تمام هم و غم خود را در راه سعادت انسان‌ها و وطنش به کار برده و حقش است که در تاریخ جزو چهره‌های محبوب و دوست داشتنی ماندگار شود.

چکیده : امیر علیشیر نوائی شاعر، ادیب، سیاستمدار و دانشمندی است که در عرصه سیاست یکی از نخبگان امور وزارتی ایران و در سلک امیرانی چون خواجه نظام­ الملک، رشیدالدین فضل­ اله همدانی، بشمار می آید که بالغ بر ۴۰۰ بنای تاریخی از خود به یادگار نهاده، در عرصه­ ی ادبیات نیز بر زیبایی­ها و توانمندی­ های ادبیات فارسی واقف است و بر مجموعه­ی ادبیات تسلط دارد.

نوائی حدود ۳۰ اثر به دو زبان ترکی و فارسی نوشته است. او، از ترکان جغتایی است و به زبان مادری خویش ترکی عشق می ورزد و همت بر آن می گمارد تا زیبایی ها و توانمندی­های ادبیات فارسی را در ادبیات ترکی داشته باشد. برای این امر، علاوه بر دیوان، به سرودن خمسه و مثنوی هایی به سبک ادبیات فارسی می پردازد که در این باب کتاب حیره­ الابرار موضوع مقاله انتخاب شده است. این اثر در همین رابطه آفریده شده است که دارای ۲۰ مقالت در باب اخلاق و عرفان بوده که در آن رفتارهایی چون قناعت، وفا، ادب، صداقت و عشق را مورد بحث قرار می­دهد. برای انتقال زیبایی­های ادبیات فارسی به ترکی به آثار بزرگانی چون نظامی گنجوی، عطار نیشابوری، شیخ عباله انصاری، خواجه بهاءالدین نقش بندی، ابراهیم ادهم و بایزید و دیگران پرداخته و برای نیل به اهداف خود چکیده ی افکار این بزرگان را به ترکی در همین اثر به خوانندگان منتقل می کند. او با نگارش محاکمه اللغتین به برتری ترکی بر فارسی صحه گذارده و می خواهد با نگارش آثاری چون حیرنالابرار، ادبیات ترکی را به پای ادبیات فارسی برساند. در همه حال، نوائی پیام دهنده­ی آزادی، انسانیت و نیکی به تمام بشریت است.

امیر علیشیر نوائی

امیرعلیشیر ‌نوایی از دانشمندان و متفکران مشرق زمین، ایران و دنیای ترک زبان است که در  هرات خراسان به دنیا آمده، اجدادش در دربار تیموریان بوده‌اند،. امیر‌علیشیر در سال ( ۱۴۷۲ م ) به دربار دعوت می‌شود تا وزارت را بپذیرد و از این زمان، او وارد کارهای دولتی می‌گردد بطوریکه در اندک مدتی با توجه به تدبیر بسیار خوبش، هم کارهای دولتی و کشوری را سروسامان می‌دهد و هم توجه مردم را جلب می‌کند و در راه امنیت و آزادی مردم کارهای شایسته‌ای به انجام می‌رساند. اما در نهایت او در سال ۱۵۰۱ م در هرات در نتیجه‌ی عارضه‌ی قلبی از دنیا رفته است.[۱]

نوایی در ۱۷ ماه رمضان سال ۸۴۴ - ه (۱۴۴۱ م) در هرات چشم به جهان گشود.[۲] نام پدرش قیاس­ الدین کیچکینه بود که از چهره­ های ماندگار ایل جغتائی و مادرش دختر شیخ ابوسعید از امیران کابل بوده است. پدرش قیاس‌الدین مردی با کیاست و مدبر بود و در زمان شاهرخ میرزا امور کشور را به خوبی تمام اداره می‌کرد. با مرگ شاهرخ میرزا فرزند تیمور، قیاس­الدین فرزندش علیشیر را به همراه خود به عراق می­آورد. او، ضمن این سفر، مورخ دربار تیموری مولانا شرف الدین علی یزدی را ملاقات کرده است. ملاقات ایندو عالم ـ علی یزدی و علیشیر نوایی در همین موقع صورت گرفته است.

امیرعلیشیر نوایی دوران کودکیش را به دور از وطن سپری کرده است. در سال۱۴۵۲ م ابوالقاسم بابور حاکم خراسان، پدر و فرزند را در خراسان نگهداشت و تا مرگ پدر، او نیز در خدمت ابوالقاسم بابور بوده است. او در مراکز علمی آن زمان یعنی سمرقند و مشهد به تحصیل علوم پرداخت. بعد از مرگ پدر (۱۴۵۷ م) سید حسن اردشیر از سلسله­ی تیموریان، تربیت او را به عهده گرفت. طبیعی است که او خود را مدیون برادر شیری و حاکم خراسان یعنی سلطان­ حسین بایقرا بداند. نوایی در دربار سلطان­ حسین بایقرا ابتدا وظیفه ­ی مهرداری و سپس وزارت را بر عهده داشته و عنوان ‌« امیر » گرفته است. آن دو با هم در زمینه­ی توسعه­ی فرهنگی، عمران و آبادانی و نظام بخشیدن و سر و سامان دادن به اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی کشور، دست در دست هم فعالیت کرده­اند، بطوریکه هرات را به عنوان بزرگترین مرکز علم و هنر زمان آراستند و عالمان و هنرمندان از اکناف جهان برای دیدار این شهر و بهره ­گیری از امکانات علمی و هنری بدان سوی آمدند. این دو سلطان و وزیر توانستند بانی کارهای خیر زیادی باشند و مدارس، بیمارستانها، مساجد و کاروانسراها ساختند.

نوایی، تنها به ترکی شعر نسروده، بلکه التفات به زبان فارسی نیز داشته است. امیر علیشیر نوایی دیوان اشعار فارسی را با تخلص « فانی » و دیوان ترکی­اش را با تخلص « نوایی » نوشته است. در سال۱۳۲۷، جمهوری ازبکستان پانصدمین سالگرد تولد نوایی را جشن گرفت و بزرگداشت وی در جهان منعکس گردید. در این سال بسیاری از کتابهای نوایی به زیور طبع آراسته شد. آثارش مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت و درکشورهای ذینفع آثارش مورد توجه واقع شد. نسخه­های خطی آثارش گردآوری گردید. از جمله درکشور ما ایران نیز دیوان فارسی­اش توسط ادیبان ایرانی مورد تدقیق و تدوین قرارگرفت و چاپ گردید و برخی از آثارش از ترکی به فارسی ترجمه شد. در این میان از خدمات دکتر علی اصغر حکمت و دکتر رکن­الدین همایون فرخ می‌بایست یاد کرد که ضمن نگارش مقالاتی در این زمینه ـ شخصیت و آثار نوایی ـ دیوان و آثارش را به طبع رساندند و برخی از ادیبان ایرانی در جشن برگزار شده درتاشکند همراه با مقالات مبسوطی شرکت کردند. در این بزرگداشت، فلسفه‌ی عمیق، دانش ژرف و تحقیقات دقیق و افکار عمیق او مورد تجلیل قرار گرفت و علی اصغرحکمت در مقاله­ی خود نوشت که «آثار اصلی و عالیقدر نوایی به زبان ترکی است و باعث شده که سخنان فارسی اوتحت الشعاع قرار گیرد»۱. و اضافه می‌نماید : «کتاب مجالس النفایس تذکره‌ی ذیقیمتی است شامل نام شعرای معاصر با امیر که به زبان ترکی است و در این اواخر دو ترجمه به فارسی از آن به دست این بنده رسیده و هر دو را در تهران به سال ۱۳۲۳ به طبع رساندم».[۳]

نسخه­‌های خطی آثار نوایی در کتابخانه‌های ایران موجود است از جمله نسخه‌ی دیوان فارسی و مثنوی لسان الطیر و… را می‌توان نام برد. نوایی عشق وافر به زبان ترکی داشته اما هرگز به فارسی نیز بی‌تفاوت نبوده است بطوری که می‌گوید:

معنی شیرین و رنگینم به ترکی بی‌حدست،

فارسی هم لعل و درهای ثمین، گر بنگری.

دکتر همایون فرخ که دیوان فارسی «فانی» را مرتب کرده، نوشته است «این امیر بزرگ، مقامی سترگ در ادب و اخلاق دارد و از جمله صدور کمیابی است که خدمات شایسته و ارزنده به فرهنگ و زبان فارسی مبذول داشته و شایسته است او را در ردیف صاحب ابن عباد، خواجه نصرالدین طوسی، خواجه نظام الملک و خواجه رشیدالدین فضل اله به شمار آورد».[۴]دیوان فارسی که درسال ۱۳۷۵ در تهران به همت همایون فرخ به چاپ رسید از روی نسخه‌ای چاپ شده است که در زمان این عالم استنساخ شده و دارای ۵۰۵ غزل فارسی است. او نیز اذعان می‌کند «امیر که در شعر فارسی دست داشته، در زبان ترکی از شعرای بی‌نظیر و بی‌بدیل است و همه استادی او را در این زبان تأیید و تصدیق کرده‌اند. با توجه به این نکته و اینکه شاعری است خوش ذوق، مردی سخن شناس هم بوده است و تذکره‌ی مجالس‌النفاس او بهترین گواه این مدعاست».[۵]

امیر علیشیر نوایی در سن ۳۵ سالگی از سمرقند به هرات رفته « ۸۷۶ هـ » ومدّت ۳۰ سال یعنی  تا سال ۹۰۶ در دستگاه سلطان حسین میرزا به شغل دیوانی اشتغال داشته است. در این مدت بیش از ۶۰ هزار بیت شعر سروده و سی جلد آثار منثور و منظوم تألیف و تنضیف کرده است.[۷]  در طول تاریخ، تذکره‌­ها و تواریخ از زندگی، کارها و آثار نوایی سخن رانده و همگی از او به شایستگی نام برده‌اند. از جمله­ی این منابع می‌توان به تذکره‌ی دولتشاه، تحفه‌ی سامی، حبیب‌السیر، بهارستان جامی و سنگلاخ اشاره کرد.[۶]

حکیم شاه محمد قزوینی مترجم مجالس­النفایس که ۲۱ سال بعد از مرگ امیر ترجمه کرده است می‌نویسد: «و کمال قدرت بر شعر فارسی و ترکی داشته، ولیکن میل خاطر عاطرش به ترکی گفتن بیشتر افتاده و خمسه‌ی ترکی او مشهور است و قریب سی هزار بیت خوب است و کسی شعر ترکی بهتر از او نگفته و گوهر نظم و نثر بهتر از او نسفته».[۸]

او درراه وحدت و اعتلای فرهنگ ترکان زحمات فراوان کشیده و خود گفته است:

ایسترسه بیراولسون، ایسـترسه مـین‌بیـر،

بـوتون تورک ائللری آنجاق منیم‌دیــر.

ختـادان بـاشـیلاییب خـراسـانـا ده‌ک،

ائللـر فرمـانیـمـلا عـمـر سوره‌جــک.

شـیراز دا، تـبریـز ده مـنیـم یئـریـم­دیـر

اوردا شـهرتلـه‌نـن سـؤز شـکـریـم‌دیــر.

هــانسـی بیـر دیـارا فـرمـان آپــاردیــم

اونو آلماق اوچون « دیوان » آپاردیــم.

عشق و محبت، احساس و اندیشه‌ی نوایی جدا از روحیه‌ی اومانیستی و خواستهای اجتماعی- فلسفی‌اش نیست. او در پرداختن به محبت و زیبایی بسیار صمیمی و صادق است و چون اشعارش تراویده از روح صداقت و بی‌آلایشی است دقیقاً بر دل خواننده می‌نشیند. در حقیقت، او انسانی است والا که جهان‌بینی برتری داشته و تمام هم و غم خود را در راه سعادت انسانها و وطنش به کار برده و حقش است که در تاریخ جزو چهره‌های محبوب و دوست داشتنی ماندگار شود.

قهرمان اصلی غزلیات لیریک نوایی همانا انسان عاشق است، انسانی که تمام زندگی‌اش و وجودش لبریز از عشق به انسانها و انسانیت است و دارای اخلاق پسندیده چون وفا، گذشت، فداکاری و… است.

نوایی در اختصار گویی نیز بی‌همتاست به رباعی زیر توجه کنید:

غـربتـده غـریـب شادمان اولماز­ایمیش،

ائـل اونـا شفـیق مـهربـان اولماز­ایمیش

آلتون قفس ایچره گر قیزیل گول بیتسه،

بولبوله تیکان تک آشیان اولماز­ایمیش

تاریخ ادبیات از شاعران ترکی­گویی که به جغتایی شعر سروده­اند سخن می‌رانند و نام شعرای ترکی­گویی چون میرحیدر مجذوب، لطفی، مولانا نصیبی، مولانا کمال، حاج ابوالحسن، مولانا قطبی، مولانا ترضای، مولانا انایی، مولانا لطیفی، مولانا حریمی قلندر، میر علی کابلی سمرقندی، میرزا بیگ و شیخ آذری که به زبان ترکی شعر سروده‌اند ولی هیچیک نتوانسته‌اند در مقام استادی به پایه‌ی نوایی برسند.[۹]

عبدالرحمن جامی شاعر بزرگ فارسی­گوی نیز از قدرت کلام نوایی چنین یاد کرده است:

به ترکی عجب نقشی آورد عجب

که جـادو وکـان را بود مهـر لب.

به بخشـود بــر فـارسـی گـوهـران

بــه نـظـم دری درّ نــظـم آوران.

که گر بـودی آن‌هـم به لفظ دری

 نـمانـد مجـال سـخــن گـستـری.

موضوع مقاله اینجانب، تلاش نوائی در انتقال زیبائیهای ادبیات فارسی به ادبیات ترکی است. نوائی برای انتقال زیبایی­های زبان فارسی نخست به سراغ خمسه می­رود. خمسه را نظامی گنجوی نوشته و در طول تاریخ ده‌ها شاعر در قارسی و در زبان­های دیگر تلاش کرده­اند پا بر جای پای او نهند، اما هیچ کس به چنین توانایی دست نیافته است؛ اما بسیاری از ادیبان، نوائی را در این عرصه لایق دانسته‌­اند.

خمسه سرایی درقلمرو ادبیات مشرق نزدیک در طول زمان یک سنت ادبی می­باشد. این سخنور فرهیخته، پا جای پای نظامی گنجوی ( ۱۱۴۱ – ۱۲۰۹  م ) می­گذارد، نظامی درآذربایجان می­زیست و در آثار خویش از گنجینه ی ادبیات شفاهی مردم تاثیر گرفته و به ادبیات فارسی هدیه داده است. نظامی که آغازگر خمسه سرایی درادبیات دری است، اما سنت او درچهارچوب سرزمین آذربایجان دربند نمی­ماند ودراندک زمان درادبیات مردم آسیای میانه، شرق میانه ونزدیک ونیم قاره­ی هند گسترش یافته، باب جدیدی را می­گشاید و پس ازنظامی خمسه سرایی به عنوان یک سنت ادبی پسندیده ونیرومند ادامه پیدا می­کند و دامنه­ی آن درتمام قلمرو وادبیات دری پهن میگردد. خمسه سرایی یک سنت ساده ی ادبی نیست زیرا ده‌ها تن ازشاعران کلاسیک خمسه­‌ها سروده اند، در حالیکه بیشتر آنان ازعهده­ی این امر برنیامده­اند. این پیشگام رنسانس شرق سمبول کار و تلاش بود، الگوی صداقت و محبت، نمادی از متانت و عدالت. اما نوائی در این امر موفق شد و خمسه­ی خود را به زیبایی سرود.

آثار امیر علیشیر نوایی عبارتند از[۱۰]:

خمسه:

۱- تحیه‌الابرار که در برخی متون حیره­الابرار نوشته اند

۲- فرهاد و شیرین

۳- لیلی و مجنون

۴- سد سکندری

۵- سبعه سیاره

نخستین اثر از این خمسه موضوع مقال ماست. اما دیوان ترکی او شامل چهار دیوان به ترتیب زیر است:

دیوان‌ها:

۶- غرایب‌الصفر

۷- نوادرالشباب

۸- بدایع‌الوسط

۹- فوائد‌الکبر

که در این چهار دیوان، توانمکندیها و زیبائیهای زبان ترکی را به رخ می کشد و الحق توانائی شاعر ستودنی است. نگاهی کوتاه به اسامی آثار دیگر نوائی می­اندازیم:

۱۰- مجالس‌النفایس

۱۱- سراج‌المسلمین

۱۲- اربعین منظوم

۱۳- نظم‌الجواهر

۱۴- محبوب‌القلوب

۱۵- تاریخ ملوک‌العجم

۱۶- نسائم‌المحبه

۱۷- تاریخ‌الانبیا

۱۸- رساله عروضیه

۱۹- خمسه‌المتحیرین

۲۰- محاکمات‌اللغتین

۲۱- منشات ترکی

۲۲- شیخ صنعان

۲۳- مفردات در فن معما

۲۴- مناجات نامه

۲۵- میزان‌الاوزان

۲۶- لسان‌الطیر(ترجمه‌ی اثر شیخ عطار)

۲۷- حالات پهلوان محمد ابوسعید

۲۸- حالات سید حسن اردشیر

۲۹- نفحات‌الانس(ترجمه)

۳۰- نثر اللئانی

۳۱- بدایع‌اللغه

عصر امیر علیشیرنوایی درخشان‌‌تـرین دوره‌ی ادب و هنر ترکان و ایران اسـت. نوایی با هـمدسـتی پادشاه فضل‌دوست و ادب‌پرور زمان و دوست صمیمی امیر، سلطان‌حسین میرزابایقرا توانست دانشمندان،گویندگان و هنرمندان بسیاری را گردآورد وزمینه‌ی ظهور استعدادها را فراهم کند. سلطان حسین بایقرا خود شاعری زبردست، خطاطی توانا و انسانی فرهیخته بود که دیوان ترکی خود را با تخلص “حسینی” به نظر جامی و نوائی رسانده و تائید آنان را گرفته است[۱۱]. از معروفترین دانشمندان و هنرمندان این عصر که آثارشان باقی مانده است بزرگان زیر را می‌توان نام برد:

۱ـ مولانا کمال‌الدین شاه حسین کامی در نظم و شعر و معما.

۲ـ خواجه میرک نقاش در علم تصویر و تذهیب.

۳ـ خواجه عمادالدین معروف به مولانا زاده استری از عالمان.

۴ـ سلطانقلی مشهدی در خط نسخ و تعلیق.

۵ ـ مولانا فصیح‌الدین محمد النظامی در علوم معقول و منقول.

۶ ـ خواجه آصفی از شعرا.

۷ ـ استاد کمال الدین بهزاد نقاش.

۸ ـ مولانا محمد ذوفنون در نقاشی و تذهیب و خطاطی و رئیس کتابخانه ‌ی نوایی.

۹ ـ مولانا عبدالرحمن جامی شاعر.

۱۰ ـ امیر دولتشاه علاءالدوله بختی شاه سمرقندی ـ مؤلف تذکره الشعرا.

۱۱ ـ مولانا سیفی.

۱۲ـ محمد خاوند شاه مؤلف روضه الصفا.

از نقاشان این زمان: مولانا جلاالدین یوسف، شاه مظفر، حاج محمد، ملایاری شیرازی امیرک، کمال الدین بهزاد.

از خطاطان این زمان: مولانا عابد، خواجه نصیر، میرزا بایرام، مولانا معین الدین فراهی، سلطان علی مشهدی، خواجه عبدالله مروارید، سلطان محمد خندان، سلطان محمد ابن نورالله.

از موسیقیدانان : قول محمد، شیخ نایی، حسین عودی.

از طبیبان: مولانا قطب الدین احمد آدم، مولانا شمس الدین محمد، مولانا برهان الدین رازی، مولانا کمال الدین واعظ کاشفی مؤلف انوار سهیلی، روضه الشهدا ـ جواهر التفسیر.

از دانشمندان:  میر مرتضی در ریاضیات، فصیح الدین محمد نظامی در حکمت و ریاضی.

مولانا کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی ( محدث و عارف )، کمال الدین عبدالواسع نظامی ( در ترسل و مناشیر )، رضی الدین احمد جامی، خواجه عبدالعزیز جامی، مولانا شمس الدین محمد تادکانی، شیخ جلال الدین ابوسعید پورانی، مولانا عبدالحی هاتفی و…

   در دوران حکومت و فرمانروایی امیرتیمور، تعصبات شدید مذهبی اشاعه یافته بود، اما امیرعلیشیر نوایی زمینه را برای صاحبان افکار و عقاید و آرا چنان مناسب ساخت که بحث و گفتگو میان مذاهب رواج یافت؛ بطوری که حتی دکتر یارشاطر، امیر علیشیر نوایی را شیعی مذهب می‌داند.۱ اکثر ادیبان، مورخان و تذکره­نویسان اذعان کرده‌اند که امیر علیشیر نوایی مردی آزاده و روشن بین بوده که جنگ ۷۲ ملت را عذر نهاده و به پیروی از حقیقت بر آراء و عقاید مردم احترام گذاشته است و اجازه نداده است تا افراد قشری و خام، با توسل بر قدرت، مذهب را دستاویز و مستمسک و وسیله‌ی اطفای هوسهای مادی و دنیوی خود سازند.

   نوایی در همان زمان حیات خود بین دانشمندان و عالمان زمان محبوبیت خاصی داشته و آثارش دست به دست می‌گشت، بطوری که در همان زمان حیاتش آثار ترکی وی به فارسی و عربی ترجمه شد و آثار فارسی‌اش نیز به ترکی در آمد.

   بی­تردید امیرعلیشیر نوایی از بزرگترین خدمتگزاران ادبیات ترکی در طول تاریخ است که ضمن خدمات برجسته­اش در صحنه­‌های سیاسی و اجتماعی مردم ایران، خدمات ارزنده­اش در شاخه­ی ادبیات و هنر غیر قابل توصیف است. او با درایت و کاردانی وافرش توانسته رفاه، آسایش، امنیت و معنویت را در بحرانی­ترین دوران تاریخ ایران به ملت ایران هدیه دهد. با ساختن دهها مسجد، مدرسه، پل، جاده، کاروانسرا و غیره در جهت امنیت و آسایش ملت گام برداشته و با سر و سامان دادن به اوضاع کشوری و لشگری رفاه مردم را تأمین کرده و با ارج نهادن بر شخصیت و هویت عالمان و هنرمندان، سبب شکوفایی علم و هنر گردید و در اندک زمانی علم و هنر پیشرفت شایانی کرد که از این موهبت، تمامی ملت ما در طول تاریخ بهره گرفته­اند.

   امیرعلیشیر نوایی همچنان که در کل ملتهای منطقه مؤثر بوده است در رشد و شکوفایی ادبیات ایران نیز بسیار مثمر ثمر بوده، این شاعر بزرگ ازبک، شاعر همه­ی ترک زبانان به شمار می­آید و متعلق به یک ملت نیست. نوایی در عالم شعر نیز چنان زبردست و ماهر بود که شاعران بزرگی از دیگر ملتهای ترک­زبان مقلد او شدند. در آذربایجان حتی شاعران قدرتمندی چون کشوری تبریزی گام در راهی می نهد که نوایی هموار کرده بود. سلمان ممتاز منتقد و ادیب بزرگ آذربایجان معتقد است که در کل تاریخ ادبیات ترکان چهار شخصیت برجسته وجود دارد که متعلق به یک ملت و یک کشور نیستند بلکه متعلق به تمام ملتهای ترک زبان دنیا می­باشند، که عبارتند از: خواجه احمد یسوی، عمادالدین نسیمی، امیرعلیشیر نوایی و مولانا فضولی. به نظر این منتقد و ادیب در دنیای امروز هم هیچ شهر و دیاری و هیچ قوم و قبیله­ی ترک­زبان نمی­توان یافت که با نام و آثار این بزرگان آشنا نباشد. همچنانکه در غرب نویسندگانی چون هومر، شکسپیر و مولیر معروف و مشهورند در عالم شرق نیز این شاعران شهره­ی عالمند.[۱۲]

   نوایی در زمانی می­زیست که شاعر بزرگ فارس ـ جامی در اوج شهرت بود و زبان فارسی در بسیاری از مناطق پهناور ایران و خراسان زبان رسمی و ادبی به حساب می­آمد، نوایی در چنین دورانی زبان ترکی را کمتر از فارسی ارزش نمی­نهاد و توانست توانمندیهای این زبان را در برابر زبان فارسی بنمایاند. در مقایسه با این اوضاع و همت والای او در آفرینش آثار گرانقدر ترکی، ارزش و اعتبار ادبی نوایی بیشتر از هرکس نمایان می­شود.

   نوایی علاوه بر وقوف کاملش بر ظرایف زبان ترکی و لهجه‌­های مختلف آن، به زبانهای فارسی و عربی نیز تسلط فوق­العاده­ای داشت. خلق دیوان فارسی با تخلص «فانی» نشانگر قدرتمندی و توانمندی این شاعر والا مقام به ظرایف زبان فارسی است.

   با علم موسیقی آشنایی زیادی داشته است. از قطعات موسیقی در خراسان به سبک «یئددی بحر» اشاره می‌شود که امیرعلی‌شیر آن را براساس صدای پرندگان تصنیف کرده است. قطعات موسیقی نوایی در بین ترکمن‌های ایرانی و ازبک‌های فرغانه و خوارزم و شمال قفقاز و استانبول رواج دارد. آهنگ گلزار که یکی از کامل‌ترین آهنگ‌های ترکمن‌هاست ساختۀ امیر‌علی‌شیر نوایی است که در آن ظهور طبیعت بهاری را استادانه بیان می‌کنند. در دوتار ترکمن‌ها پرده‌ای به نام نوایی و سه گروه هفتگانه وجود دارد که در مجموع ۲۱ آهنگ به نام نوایی دارد.

از برجسته ترین آثار نوائی می توان حیره الأبرار را نام برد که نظیره‌ای بر مخزن‌الأسرار نظامی به شمار می‌رود. نوایی نیز به شیوه‌ی نظامی، مثنوی خود را در ۲۰ مقالت بر ساخته است و بر هر مقالت یک حکایت و ساقی‌نامه‌ای در دو بیت افزوده است.

دومین مثنوی از خمسه‌ی نوائیفرهاد و شیرین است که باز هم تاثیر نظامی را بر پیشانی خود دارد. سرآغاز آن چنین است:

به حمدک فتح ابواب المعانی،

نصیب ائت کونگلومه فتح اولماغ آنی.

همچنین سعی بر آن دارد تا جای خالی چنین آثاری را در ادبیات ترکی پر کند.

چهارمین مثنوی از خمسه‌ی امیر علیشیر نوایی با نام سبعه‌ی سیاره در پاسخ به هفت پیکر نظامی و هشت بهشت امیر خسرو دهلوی در بحر خفیف سروده شده است و داستان زندگی بهرام گور را در بر دارد. این مثنوی نیز در پی همان پرکردن جای خالی چنین آثاری در ادبیات ترکی سروده شده و هنر نوائی ستودنی است.

پنجمین مثنوی خمسه‌ی نوایی، سد اسکندری نام دارد که نظیره‌ای بر اسکندرنامه‌ی نظامی و به شمار می‌رود و مانند آن‌ها در وزن بحر متقارب (فعولن، فعولن، فعول) سروده شده است و در شرح احوال اسکندر مقدونی فرزند فیلیپ معروف به اسکندر کبیر است. نوائی در این اثر نیم نگاهی هم بر اثر آئینه­ی سکندری از امیرخسرو دهلوی دارد.

نوائی مثنوی لسان الطیر را نظیره‌ای بر منطق‌الطیر عطّار نیشابوری نوشته است. وی در این مثنوی مقام معنوی عطّار را بسیار بها می‌دهد. در زیر عنوان «قدوه الاحرار و قبله الابرار شیخ فرید الدین عطّار، قدّس الله روحه‌‌غه مدح و ثنا آغازی و اؤز عرض نیازی» گوید:

خلق اوچون مخلوط ایتیب گول بیرله قند،

طبعیغه گول قند یانگلیغ سودمند.

چون «مصیبت نامه»سین ائیله‌ بیان،

یوز مصیبت نفسقه ائیلپ عیان.

هر مصیبت‌دین کؤنولگه سور اولوب،

کیم کؤنول او سوردان مسرور اولوب.

چون رقم ائیلیپ «ایلاهی نامه»نی،

وحی‌غه ائیلپ محرّر خامه‌نی.

شرح اسرار ایلاهی ائیله‌بن،

خلق آرا شرحین کماهی ائیله‌بن.

چون‌که «اشترنامه» ائیلپ آشیکار،

نکته‌سی بختی‌لرین تارتیب قطار.

حیره‌­الابرار:

نسخه خطی حیره الابرار با شماره ۳۶۴۵ در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران موجود است. این نسخه در ۲۷۵ صفحه با خط نستعلیق نوشته شده و در هر صفحه ۱۵ سطر می باشد که جمعه تعداد ابیات این اثر را باید ۳۷۸۰ بیت دانست. این اثر در ۲۰ مقالت و به تبعیت از مخزن الاسرار نظامی گنجوی است، همانگونه که خمسه به تقلید از نظامی نوشته شده است. مخزن الاسرار نیز ۲۰ مقالت است. نوائی این اثر را با مناجات می­آغازد. بعد از مناجات اول به مناجات دوم می­پردازد و در اصل بعد از چهار مناجات به نعت می­پردازد و ۵ مورد نیز نعت پیامبر را می­گنجاند. آنگاه رسم امانتداری را مراعات کرده و به آثار نظامی گنجوی پرداخته و به پیروی خود از نظامی اعتراف می کند. در ادامه به ترتیب در باب­های بیست گانه به مواردی مانند ایمان، اسلام، سلاطین، خرقه پوشان، در اوصاف وضع خواجه عبداله انصاری، کرم، حکایتی در باب حاتم طائی، ادب،  قناعت، وفا، عشق، راستی، قلم، افلاک، جهل، خودنمائی، غم فلک، می پردازد. آنگاه به پیر خود خواجه بهاءالدین نقش بندی می پردازد. البته در ضمن مقالتها، داستانها و تمثیل­ها می­آورد و برای عقاید خود دلایلی ذکر می­کند .در مناجات اول چنین می­گوید:

ای سنه مبدا ابدیت ازل                 ذات قدیمین ابد لم یزل.

نه بولوب اولده بدایت سنه،            نه گلیب آخرده نهایت سنه.

اوا اؤزون آخر و بابین اؤزون،          بارچه غه خالق باریغه عین اؤزون.

اونداکی وار ایردی نهان بو جهان،     بلکه نهانداغی جهاندان نهان.

نه ساچیبان گون یوزو برگ سمن،    نه گئجه نین طره سی مشک ختن.

نه آچیبان گؤگده فلک لاله لار،        نه یاغیب انجمدن اونا اله لار.

نه یئر و نه یئر یوزوده بیر کیشی،     نه گؤگ و نه غیر ستم بیر ایشی.

حسن اودی منله فروز اولمانین       عشق ائلییه مایه ی سوز اولمانین. . .

مناجات دوم:

ای قیلیبان قهر ایله لطفون شعار      وارینی یوخ ائیله مک و یوخونی وار.

یوخ ایدیلر هر نه کی وار ائیله دین،  فهم و خرد واریسه وار ائیله دین.

هم دوققوز افلاکینی تیکدین رفیع    هم کره ی خاکینی یایدین وسیع.

گر فلکیات و عناصر دورور           بارچه ثمین قدر جواهر دورورز.

کانی و حیوانی و گر خود نبات،      هر بیری بیر گوهر عالی صفات.

و در مورد نظامی می­نویسد:

خیل فصاحت باشی نین افسری     گنج یقین افسری نین گوهری.

کان فضیلت گهرینه امین              بحر بلاغت آرا درر ثمین.

خلوتی نین کهگلی عنبر سرشت    دؤرد حدی ضمنینده سکیز بهشت.

گرچه کؤنول کلبه سیدن مختصر    ایکی جهان آندا بولوب جلوه گر.

مسجد قندیلی سپهره اسیر            شعله بو قتدیل آرا بدر منیر.

کعبه ائویندن بیر آچیق باب اونا      سجده چاغی هئیت محراب اونا.

گنجه وطن کؤنلو اونون گنج خیز    خاطری گنجور و دیلی گنج ریز. . .

خواجه انصاری:

اولکه آنی قبله دیر اهل هرات        دئمه هرات اهلی باری کائنات.

اهل عیان سالک اطواری اول          اسمده عبدالله انصاری اول.

دئدی بو ایش کیم منه طاعت دورور    شکری اونون امرینه طاعت دورور. . .

در باره­ی سلطان­العارفین بایزید می­فرماید:

قایغولوق اولتورموش ایدی بایزید    سوردی غمی کیفیتین بیر مرید.

کای فلک اوجینده مقامین سنین،    عرش فراشی اوزه کابین سنین.

کؤنکولونه ایشدن ایکین بو تعب    بو تعبینه نه ایش ایرکن سبب.

بیر تؤکوب اشک جبین اوتلوق آه    دئری کی بو عم ایچیم ائتمیش تباه. . .

اصلا این اثر را برای پر کردن جای خالی چنین آثاری در ترکی سروده است و توانسته است تا حد بسیاری این خلا را مرتفع سازد. اثر لیلی و مجنون نیز در همین راستا قابل تبیین است. داستان­ها در ادبیات نقش بارزی دارند، از آن جمله داستان یوسف و زلیخا حتی در قرآن نیز ذکر شده است و شاعران بسیاری در ترکی بدان پرداخته­اند که از آن جمله می­توان خواجه علی خوارزمی در قرن هقتم، خواجه احمد فقیه و شیاط حمزه نیز در همان سده بدان پرداخته­اند، اما لیلی و مجنون را بعد از نظامی اول کس امیرعلی شیرنوائی به زیبایی تمام سروده است و بعد از او شاید لیلی و مجنون مولانا فضولی را می­توان نام برد. در هر صورت نوائی توانسته است جائی برای لیلی و مجنون در ادبیات ترکی باز کند.

بنابراین می­توان ادعا کرد که امیرعلیشیر نوائی به خواسته­ی واقعی خود که برابری ادبیات ترکی و فارسی بوده است واقعیت بخشد و بسیاری از زیبائیهای فارسی را در ادبیات ترکی جان بخشیده است. در این عرصه شاعرانی چون سنان­الدین شیخی گام در این راه نهاده بود و توانست برخی از غزلیات حافظ را در ترکی خلق کند. یا مولانا باقی، شاعر آناتولی توانست غزل ترکی را ارتقا بخشیده و تلاش کرده است تا از مراجعه ی شاعران آناتولی به دیوان شعرای فارسی گوی مانع شود؛ اما همت دوباره ی نوائی بدین موضوع، نشان می دهد که هنوز بر برتری ادبیات فارسی بر ترکی اذعان دارد و همتی دوباره کرده تا بدین آرزو برسد.

اینکه نوائی توانست بدین آرزو برسد یا نه، مهم نیست؛ مهم آنست که توانسته صدای ادبیات ایران زمین را که دوستی همه ی مردم از ۷۲ ملت است به جهانیان برساند و نوائی جای جای دیوان اشعار و مثنویهایش با مضمون انساندوستی بر ادبیات جهان خیمه زده است. ادبیات تعلق به تمام بشریت دارد و بزرگانی از این دست متعلق به تمام بشریت هستند.

منابع و توضیحات:

۱- دیوان امیر نظام الدین علیشیر نوایی، دکتر رکن الدین همایون فرخ، مقدمه دکتر علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۷۵٫

۲- امیر علیشیر نوایی، دیوان، مسکو، ۱۹۷۶٫

۳- امیر علیشیر نوایی، مجالس النفایس، تهران، ۱۳۵۴٫

۴- نهاد سامی بانارلی، تورک ادبیاتی، جلد۲، استانبول، ۲۰۰۴٫

۵- علی قفقازیالی، ایران تورک ادبیاتی، جلد۳، ارزروم، ۲۰۰۴٫

۶- ذبیح اله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، جلد۴، تهران، ۱۳۷۸٫

۷- میرخواند، حبیب السیر، جلد۳، تهران، ۱۳۵۴٫

۸- احسان یارشاطر. فارسی در زمان شاهرخ میرزا، تهران، ۱۳۵۴٫

۹- سلمان ممتاز، آذربایجان ادبیاتی قایناقلاری، باکی، ۱۹۸۶٫۱۳۷۵٫

۱۰- کمال ارسلان، بؤیوک تورک کلاسیک لری، جلد۳٫

۱۱- زکی ولیدی توغان، « علی شیر» ماده سی، اسلام انسیکلپودییاسی، جلد ۱، ص ۳ ـ۳۵۲٫

۱۲- علیشیر نوایی، جفتایی ادبیاتی، تؤکر یایینلاری، استانبول، ۱۹۸۶٫

۱۳- دکتر جواد هیأت، وارلیق، سایی ۷۱، ۱۳۶۴، تهران.

۱۴- دکتر علی قفقازیالی، ایران تورک ادبیاتی، جلد ۲، ارزروم، ۲۰۰۲٫

۱۵- محمدرضا کریمی، تاریخ ادبیات آذربایجان، ۶جلد، زنجان، ۱۳۸۴٫