شعر خاطره انگیز بازی ها و غذاهای سنتی ترکان خراسان شمالی:

 استاد محمد رضا حیدرزاده، نویسنده و شاعر و مولف کتاب " نگاهی به دستور زبان ترکی بجنوردی " که خود از علاقه مندان به فرهنگ ترکی است، حضور متواضعانه ی جناب حیدر زاده در شب های فرهنگی اقوام ترک، ترکمن، کرد و تات خراسان شمالی در شبهای 06/05/94 الی 09/05/94 در سالن گلشن و اجرای شعر ترکی خاطره انگیز و امیخته با طنز و با مضمون بازی ها و سرگرمی ها و یادیآد آوری انواع غذاهای سنتی قدیم بجنورد، حکایت از حال و هوای دیگری داشت، اقدام پسندیده برنامه ریزان گروه ترکی در دعوت از اقای حیدرزاده؛ قابل تقدیر است با اجازه استاد  متن این شعر را از کتاب فوق با ویرایش مجدد با الفبای ترکی و توضبح مختصر انواع بازی ها و انواع غذاهای سنتی و قدیمی ترکان خراسان بخصوص بجنورد – گریوان را در این پست آورده ایم امید مورد توجه و پسند قرار گیرد.

یئتمیش و دورد یاشده ایاق قویدوم من هپل هپو

اریدیم و چورودوم بیر کش منه گلمدئ او

 

هوایی اولدئ یاره لئ ایزیم ارمان عزیز

شانس سراغئمه گلمدئ هرنه اولدوم گوش قورخجو

 

شو انه دن دوغمه توت گل تا بو گین کئ گینلره

زخم اولدئ دینیم جان زمرتئ گلوه نجو

 

یوخد های قورده دئ گئجه له گلمیه گئزئمه

تختیمینگ ایستینده هرنه باشئمه چکیم پتو

 

یادئمه دیشئ یه چاغالیق قه له مزو آلاداغ

بئش قارداش و بابا امان و سراسیا و هجئ لو

 

انئ یئنگ یاخشئ غذا بیشئرماغئ تابکمه تن

یادئ ایندئ جانیمه حسرتئ نن ووریه آلو

 

ممیس قازان ده بئشئرردئ اوجاغینگ ایستینده او

خه یه نه ئ یو، اوجوزو کوفته یو، دولمه یو، می جو

 

کوکویو، اوماجو، ماشلئ شوله، قاولئ شیربرنج

سومسمه یو، که چئ یو، چوزمه یو، آشو ، قوروتو

 

کله پاچه یو، دؤیمه ده نی یو، ایچمه آش، مستوه

بلکمه یو، خه یه نه (نیمرو)یو، قیمه یاغلئ یو، آوگوشت و پلو

 

اویونه ماق لرمیز، تمام سئ ساده یو، وخت ائله زن

پاق پاقئ یو، لنگ و، بئش داش و تخته و حمام برو

 

یئمورته یو، قوزو، آشیق ، توشله و، پول اونه ماق

تخیه قویدئ دونقئز آلدئ، چوللئ آغاج، حککه لو

 

دیو و شاوان و کئچی خط لک داندئرمه، رها

لب بر و، جئزجئز و، ائششه ئ میندئ سرپادورنه یو

 

کشتی توتماق، قره گئردئم کیمدئ اصول لئ لی

توپ آلدئ قاشدئ، کووش قویدئ ارئشته کسن کمرکمرو

 

خیزلاندئ، گئز یومدئ، خئرخئرئ یو، الم قالموش

او قادئر کئ اوبنیه ر دئ یئره اولردئ وئلو

منبع : کتاب نگاهی به دستور زبان ترکی بجنورد تالیف محمد رضا حیدرزاده

..........

توضیحات نویسنده وبلاگ :

1- در ترکی خراسانی لهجه غربی (شامل بجنورد، اسفراین، بام و صفی آباد، مانه و سملقان و.... ) مورد استفاده قرار می گیرد. در لهجه غربی ترکی خراسانی هفت حرف صدادار از نه حرف صدا دار زبان ادبی آذربایجانی وجود دارد، بعبارت دیگر، تعداد حروف صدار در این لهجه هفت تاست. در این لهجه حروف صدا دار (اؤ :  ö ), (او : ü ) وجود ندارند.  این صداها رقیق شده اند و صدای ( اؤ : ö ) بصورت صدای کسره ( ائـ : e) و صدای ( او : ü) بصورت ( ایـ  :  i) تلفظ می شود.

2- در این اشعار به خاطراتی از انواع بازی های سنتی کودکان و غذاهای سنتی ترکان خراسان شمالی بخصوص بجنورد اشاره شده است که به اختصار توضیح داده می شوند:

3-انواع غذاهای سنتی ترکان گریوان – بجنورد :

قتلمه ( قاتلاما) : قتلمه نانی ورقه ورقه محلی است و خمیر های ورقه شده را که به شکل دایره ای کامل است، روی هم می چینند و در فاصله ورقه ها، روغن یا کره می مالند که دارای شکر فراوان بوده و خوردن آن به صورت گرم بسیار لذیذ می باشد.

 

چوزمه : همانند قتلمه، تعداد این ورقه ها ی نازک خمیر، به ضخامت نهایی قاتلاما بستگی دارد و به اختیار بانوی خانه است. چوزمه در روغن داغ پخته می شود.

 

دیمه دنی : نوعی آش که با گندم نیمه یا یارمه (پست گرفته)، گوشت، پیاز داغ و حبوبات می پزند.

 

دنی : به عنوان آش دندونی کودک مرسوم است و موقع دندان درآوردن بچه‌ها می‌پزند و گندم آن کامل و پوست کنده می باشد

 

دوراق (کئپه ئ بوغان) : ماست خشک و بی چربی که از دوغ جوشانده شده بدست می آید.

 

سیزمه : نوعی ماست چکیده معطر با استفاده از دوغ و شوید و آنخ و نمک که بوسیله مشک چکیده و ساخته می شود.

 

قابلئ : غذایی است دم پخت که با گوشت، برنج، پیازداغ، ادویه، چاشنی و حبوبات ساخته می شود.

قاف : نوعی نان خانگی نازک و خشک که با آرد، روغن، شیر، شکر و ادویه معطر ساخته می شود و مدتها بدون فاسد شدن می ماند.

فتیر : نان خانگی گرد که با آرد، روغن، شیر، شکر، ادویه معطر و زردچوبه ساخته می شود.

 

فتیر قتلمه : نوعی نان خانگی گرد و لایه لایه که با آرد، روغن، شیر، شکر، ادویه معطر و زردچوبه ساخته می شود.

 

فتیر مسکه : هم مانند فتیر قتلمه درست می شود و پس از پخت آنرا در ظرف فلزی می گذارند و لابلای آنها را کره اندود می کنند و پودرقند می پاشند. کره آب شده و لابلای بافت های فتیر می رود و غذایی بسیار خوش مزه ساخته می شود.

 

یوخه : نوعی نان خانگی نازک مانند نان لواش امروزی که با استفاده از سینی فلزی محدب مخصوص بنام ساج می پختند و پلو را با آن و بون استفاده از قاشق می خوردند.

 

یوخه شوروه : نوعی غذا با استفاده از گوشت مرغ آب پز و آلوچه که درگذشته با یوخه می خوردند.

 

قیمه : نوعی خورشت که با گوشت، لپه، سیب زمینی، پیازداغ، رب و ادویه ساخته می شود. اگر بجای لپه و سیب زمینی بادمجان سرخ کرده به آن بافزایند به آن قیمه بادمجان گویند.

 

قوروتو : اشکنه و نوعی غذای زود بازده که با پیازداغ و زردچوبه و کشک و ماست یا دوغ دوراغ می پزند و برای مقوی و خوش مزه کردن به آن جزغاله، گردوی کوبیده و کنجد بوداده و شیرین بیان آسیاب شده می افزایند.

 

 زرک تو : نوعی غذای زود بازده که با پیاز داغ و شکر و آب زرشک کوهی بنام زرک درست می کنند.

 

که چی : غذایی راحت الحلقوم که با استفاده از آرد، برنج و نمک در گذشته بخصوص در زمستان تهیه می شد و آنرا با کره، کشک، ماست، سیر، و شیره توت یا انگور می خوردند.

 

کوماچ : نوعی نان خانگی که با آرد، روغن، شیر، روغن و ادویه معطر و زردچوبه ساخته می شود.

 

حولوه شوله : نوعی آش که با تخم شنبله، برنج، روغن و زردچوبه می پزند و خاصیت باد بری دارد و بیشتر برای زائو استفاده می شود.

 

شیر برنج : نوعی آش که با استفاده از شیر، برنج و نمک درست می شود.

 

شوروه برنج : نوعی آش شوربا که غذای بیماراست و با استفاده از برنج، روغن، گوشت مرغ ، لپه، پیازداغ  می پزند .

 

قلیلئ آش : نوعی آش رشته با خورشت موجو یا عدسی و کشک غلیظ است که ابتدا رشته هارا جداگانه آب پز کرده و آنرا آب کش می نمایند و سپس خورشت عدسی غلیظ را جداگانه پخته و همراه رشته ها توی بشقاب می ریزند و یک لایه کشک روی آن ریخته و سر سفره قرار می دهند.

 

قوورما (قورمه) : درگذشته که یخچال و فریزر نبود، گوشت گوسفند را با روغن دمه اش تف می دادند و آغشته به نمک می کردند به مدت طولانی بدون یخچال سالم می ماند و یک نوع دیگر هم بودکه در روغن حیوانی (زرد) نگهداری می کردند که بسیار لذیذ بود. گاهی هم گوشت زیادی را ابتدا آب پز و سپس در روغن سرخ می کردند و به مرور به مصرف می رسانند.

 

قویوتماق : مخلوطی از شیر معمولی و آغوز یا شیرگاو پس از زایمان است که کمی حرارت داده شده و مانند ماست غلیظ شده و به مصرف می رسد.

 

قیماق : سرشیر یا سرماست است که همراه صبحانه مصرف می شود.

 

کیشته تو : غذایی که در گذشته  با برگه زردآلوی خیس خورده و پیاز داغ می پختند.

 

زیره تو : خورشتی که از برنج، نبات و زیره ی سبز آرد شده برای زائو می پزند.

 

اوجیز : نوعی اشکنه و سوپ پیاز و غذائی ساده که از آرد و پیازسرخ شده، تخم مرغ، زردچوبه، سیب زمینی و گوجه فرنگی می پزند.

 

آش یارما : نوعی آش که با استفاده از گندم خورد شده و سبزی محلی بنام چریش می پزند و با دوغ می خورند.

 

دیمه دنی : نوعی آش که با گندم (پست گرفته) نیمه، گوشت، پیاز داغ و حبوبات می پزند.

 

سیم سیمه : نوعی اشکنه که از آرد سرخ شده، آب شکر و ادویه ساخته می شود و بعنوان انرژی دهنده فوری ازآن استفاده می شود.

 

آش سلمه : نوعی آش با استفاده از نوعی گیاه صحرائی ترش مزه بنام سلمه ساخته می شود و با دوغ می خورند.

 

سرکه بادمجان : نوعی ترشی محلی که از بادمجان ، سیر، پیاز، جعفری، هویج، کلم، گل کلم، ادویه و سرکه ساخته می شود.

 

چریش لی فتیر : نوعی نان سنتی با استفاده از چریش و پیاز داغ شده در روغن، فلفل قرمز، جزغاله و نمک ساخته می شود.

 

مسدو وه : نوعی آش که با برنج و نخود و اسفناج پخته می شود و انرا با ماست و یا دوغ می خورند.

 

قارا قوروت : ماده خوراکی سیاه رنگی که از جوشاندن آب ماست چکیده پس از غلیظ شدن آن بدست می آید و بسیار ترش مزه است. امروزه موادی مانند شیرین بیان و زیره و شکر و ادویه معطر به آن می افزایند. رنگ این ماده خوراکی بسته به میزان ترکیبات و تازه یا کهنه بودن آن از قهوه ای کم رنگ تا سیاه مطلق متغیر است.

 

چی یت : دانه های هندوانه، خربزه، کدو و گل آفتاب گردان که تف داده شده باشد

قارا خرمان : خرمنی از نخود تازه و  نارس که با بوته و غلافش رویهم انباشته می کنند و آتش می زنند تا بپزد.

 

 در حال حاضر بیشتر غذاهای سنتی گریوان – بجنورد یا به فراموشی سپرده شده اند و یا در حال فراموشی هستند. مهم ترین غذاهای محلی که هم اکنون کم و بیش با آن آشنایی دارند عبارتند از : انواع چلوکباب، آبگوشت - کله پاچه - انواع آش - حلیم - کوفته - شیر برنج - شله زرد و.....

انواع بازی های سنتی گریوان بجنورد :

بازیهای محلی و سنتی ترکان خراسان : به قرار زیر است:

قولاق چکمه اویونماق : قولاق چکمه اویونماق یا بازی قولاق چکمه یک نوعی بازی ترکی است که یک مسابقه نیز محسوب می شود.

 

آغاج آغاجه مینماق  (بازی چوب سواری  ) : دراکثر روستاهای خراسان کودکان چوب بلندی را سوار شده و آن را اسبی فرض می کنند و با آن به این طرف و آن طرف می‍تازند و گاه با چوب کوچکی نیز به آن زده و به خیال خود اسب را شلاق می‍زنند تا تندتر بدودبا این روش اسبشان را تندتر می دوانند.

 

 قارگولوله سی اویونماق (برف بازی): در زمستان، وقتی برف همه جا را گرفته است، کودکان به دو دسته تقسیم می‍شوند و سپس برفها را گلوله کرده و به همدیگر می‍زنند و بدین شکل تفریح می‍کنند.

 

 یومورتا اویونماق (تخم مرغ بازی): از چند روز مانده به عید نوروز، درخانواده ها برای کودکان تخم مرغ رنگ آمیزی می کنند. کودکان در دید و بازدیدها این تخم مرغها را که عیدانه گرفته اند، به طرز خاصی به هم می‍زنند و هرکس تخم مرغش می‍شکند، بازنده بوده و تخم مرغ را به طرف برنده می‍دهد.

 

 آشیق اویونماق (بوجول بازی) :  بجول یا آشیق که استخوان مفصل زانوی گوسفند و بز است اگر متعلق به قوچ باشد نام اختصاصی “ گنی” و اگر متعلق به بزگوهی (داغ دئوواری) باشد “ اوو ” می گویند. آشیق بازی نیز یکی از بازی های رایج در بین کودکان ترکان خراسان همانند دیگر نقاط ترک بود که اکنون کمتر رایج است.

 

یولداش منی قورد قوپاردی (یا آپاردی) (بازی گرگ و میش) : بازی گرگم و گله می برم نیز یکی از بازی های محلی تورکان در خراسان است.

 

قوله کمان آتماق (بازی تیرکمان) : قوله کمان یکی از وسایل سرگرمی کودکان درخراسان است .

 

خرخره اویونماق :  بااستفاده از وسایل بلاستفاده دایره شکل از قبیل دسته اللک، غربال، حلقه لاستیک و طوقه مستعمل بدون سیم دوچرخه و غیره بعنوان خرخره به همراه یک قطعه چوب جهت هدایت آن و دویدن به دنبال آنرا خرخره بازی می گویند.

 

 گُول گُول (گل، گل)  یا کچه کچه (گل یا پوچ) :  در این بازی، افراد به دو گروه مساوی تقسیم می شوند، سرگروه صاحب گل، در زیر پارچه یا چادری، دست بچه ها را یکی یکی به خاطر فریب گروه حریف می گیرد و فقط در یکی از دست ها گل را قرار می دهد و همه مشت گره کرده، بیرون می آیند.

 

 چیلینگ آغاج اویونماق یا چاتاچات (لک و دو لک): این بازی دو نفره یا بیشتر نیاز به فضای باز و دو عددچوب به نام های چلی یا چیلینگ یا چه للک (چوبی به اندازه کف دست یا  20 سانتیمتر و به قطر یا ضخامت انگشت شصت انسان یا 2 سانتیمتر) و آغاج (چوب دستی به اندازه تقریباً  80-  75 سانتی متر و قطر 5/2 سانتیمتر) دارد

 

گئز یومولدو اویونماق (بازی قایم موشک) (گیزلَن پاچ) : این بازیدر مکانی مانند باغ یا کوچه انجام می شود

 

 یُولداش سَنی کیم قوپاردی (بازی رفیق تو را کی برد؟) :

 

مات شیطان :

 

 بازی لی لی (یگانه) :

 

بئش داش اوینماف (پنج سنگ) : این بازی چندین مرحله دارد و بازیکن با اجرای موفق هر مرحله، یک امتیاز کسب می کند و به مرحله ی دیگر راه می یابد.

 

بازی سوپان آتماق :  سوپان نوعی فلاخن و وسیله پرتاب سنگ به فاصله دوراست

 

بازی هو پشتی : نوعی بازی محلی، که درآن چند نفرخم می شوندو دست ها را روی زانو می گذارند و بقیه از روی آنها می پرند، چنانچه کسی نتواندبرد بازنده است و باید خم شود تا دیگران بازی را ادامه دهند.

 

بازی توشله اویونماق : توشله یا تیله، گلوله ای سنگی یا شیشه ای رنگارنگ است که در گذشته رایج پسر ها دربین ترکان بود. به این ترتیب که دریک راستا چاله های کوچکی که کمی از توشله بزرگتر بود، روی زمین خاکی می کندند و دو حریف به نوبت با توشله خود وارد چاله می شدند و تا آخرین خانه و اگر می توانستنددرمیانه بازی توشله حریف را مورد حمله قرار دهند اورا به اول بازی بر می گرداندند.

 

 بازی جناق توتماق : جناغ استخوان دوشاخه سینه مرغ است. این بازی همان یادم ترا فراموش است.

 

 بازی لوپ پاغ ورماق: نوعی بازی بچه گانه است. بوسیله نوک انگشت به لب پرباد حریف ضربه زدن به گونه ای که باد آن خارج شود.

 

بازی لنگ اویونماق : لنگ تکه ای از پوست پشم دار گوسفند که به طرف دیگر آن صفحه سربی دکمه مانند دوخته شده و برای بازی بچه ها مورد استفاده قرار می گیرد. زدن لنگ با بغل پا و بالا و پایین رفتن لنگ مثل توپ را لنگ بازی می گویند.