ترافیک نام‌های ترکی در کتاب نزهه الانام فی تاریخ الاسلام

نویسنده: دکترحسین فیض الهی وحید

نه تنها هر گوشه و کنار و مرکز و غیر مرکزی از سرزمین های خلافت اسلامی اعم از عباسی، مملوکی و عثمانی در تحت اداره این امیران و حاکمان و سلطانان و پادشاهان ترک بود بلکه دولت ها و امپراطوریهایی در خارج از حوضه خلافت اسلامی از قبیل امپراتوری بابریان در هند و امپراتوری قره‌خانان در چین و دولت ترک بلغار در روسیه و امپراطوری خزر در حوضه دریای خزر و دهها دولت در اقصا نقاط آسیا و اروپا و افریقا تشکیل و موجب حوادث تاریخی شده اند.

ترکان بعد از قبول اسلام طولی نکشید که در جنگ های صلیبی رهبری امت اسلامی را در دفاع از سرزمین های اسلامی بدست گرفته و با ایثار و فداکاریها و جانفشانی های خود ملقب به «سیف الاسلام » (شمشیر اسلام ) گردیده و به زودی با گرفتن زمام امور خلافت اسلامی به قدری در حوادث و وقایع گوناگون جامعه در رسته های مختلف حضور یافتند که ما در مطالعه کتب تاریخی با «ترافیک نام های ترکی » مواجه هستیم. چه نه تنها هر گوشه و کنار و مرکز و غیر مرکزی از سرزمین های خلافت اسلامی اعم از عباسی، مملوکی و عثمانی در تحت اداره این امیران و حاکمان و سلطانان و پادشاهان ترک بود بلکه دولت ها و امپراطوریهایی در خارج از حوضه خلافت اسلامی از قبیل امپراتوری بابریان در هند و امپراتوری قره‌خانان در چین و دولت ترک بلغار در روسیه و امپراطوری خزر در حوضه دریای خزر و دهها دولت در اقصا نقاط آسیا و اروپا و افریقا تشکیل و موجب حوادث تاریخی شده اند که اگر کسی اندک آشنایی به زبان ترکی نداشته و از ملیتی دیگر بوده باشد که اندک «تعصب شعوبی» هم داشته باشد در مطالعه کتب تاریخی به ناگهان دچار سکته قلبی یا مغزی شده و قبل از اتمام کتاب، خود تمام می کند! در این رابطه است که فرموده اند: «الحسود ،لایسود». در مثل نیز آمده است: «حسود ،هرگز نیاسود» یعنی نوشتن واژه معمول و متداول «آرامگاه» در روی سنگ قبرآن فردِی که به این مرگ مفاجات (ناگهانی) دچارشده، شاید در حد «آرامش به بازماندگان» باشد، نه ایشان که سر و کارش با «کرام الکاتبین» است!

و اینکه در ایران از قدیم الایام می گویند که بعضی از کتابها را نباید تا به آخر خواند و «تمام کرد» چون «شگون» (میمنت و خجستگی) ندارد و موجب بدبختی و شور بختی و مرگ مفاجات می شود شاید توصیه برای «فرقه ضاله شعوبیه» در خوانش همین کتب تاریخی بوده است. لذا به «وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» توصیه می شود به «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» توصیه نماید نظر به آمار سکته های قلبی و مغزی و دق مرگی که در دست دارند که فرد در «حین مطالعه تمام کرده است!» از روی خیرخواهی و توصیه پزشکی در روی بعضی از «کتب و منابع و مآخذ اسلامی» مرقوم فرمایند: «خواندن این کتاب برای اهالی و هوا داران فرهنگستان زبان و ادبیات و سایر زیر مجموعه ها و رو مجموعه های ایشان ممنوع است»!

به هرحال، کتاب «نزهه الانام فی تاریخ الاسلام» نوشته «صارم الدین ابراهیم» ملقب به «ابن توقماق» که مشتمل بر وقایع سال های (۶۲۸ هجری/۱۲۳۰ میلادی -۶۵۹ هجری/۱۲۶۱میلادی) می باشد منبعی مهم برای «تاریخ جهان اسلام» و مآخذی مهمی برای «نام های ترکی» است.

در «فهرس الاعلام» که در ۱۶ صفحه برای کتاب ۲۸۱ صفحه ایی «نزهه الانام فی تاریخ الاسلام» توسطه «دکترسمیرطبّاره» تنظیم شده در بین رجال نام آور کتاب اگر از تکرار مکررات اسامی صرف نظر کنیم، فقط یک نام فارسی بنام «شیر کوه» وجود دارد و بقیه ی اسامی یا عربی و یا ترکی است.

برای اینکه نظر محققین نام های ترکی را به این منبع مهم جلب نمایم برای نمونه چند نام ترکی از کتاب را که توسط «المکتبه العصریه» در «بیروت» پایتخت «لبنان» (۱) چاپ شده است، در اینجا آورده و تحقیق بیشتر را به صاحبان با صلاحیت لغات در این زمینه می سپاریم:

أیبک (آیبک = خدای ماه)، أیدکین (آی تکین= ماه مانند ، شاهزاده ی ماه )، أیدغدی (آی دوغدی= ماه زایید، «دوغدی» نام مادر زرتشت نیز است)، أیدوغمش (آی دوغموش= ماه زاییده)، أیدمر (آی دمیر=ماه سنگ)، أزبک (اؤزبک =بیک با اصالت، خویش فرما)، أقسنقر (آق سنقر= سنقر سفید= نام پرنده ایی شکاری درزبان ترکی)، أرسلان (شیر افکن )، أرتق (آرتق= آرتیق= زیاد)، باتکین (باتقین= زیاد فرو رونده، باتلاق از باتماق، ازاین واژه است)، بیلیک (علم، دانش از بیلمک، به معنی دانستن)، بیبرس (بای بارس = یوز پلنگ بزرگ )، بیدغان (بی دوغان = بیک زاد)، تغری بردی (تنگری بردی =آللاه وئردی= خداداد)، دقماق (دوقماق= توقماق =توخماق= آلت کوبیدن)، قیلیج (شمشیر)، قیلیج ارسلان (شمشیر شیر افکن)، قطز (قطاز=قوتاز= موی دم گاو کوهی = از اشیای زینتی برای اسب)، سکز (سگگیز =هشت )، طقز خاتون (دوققوز خاتون= نُه(۹) خاتون، عدد ۹ در بین ترکان عدد مقدس است=خاتون کبیر = خاتون بزرگ)، طولون (دولون= از دولماق، کامل شدن، طولون آی= ماه کامل =بدر)، طغرل (نام پرنده ی شکاری درزبان ترکی)، طاش بورک (داش بؤرک= کلاه سنگی)، طغتکین (مثل توغ=شاهزاده ی پرچمدار)، لاجین (لاچین= پرنده ی شکاری در زبان ترکی)، یغمور (یاغمور= یاغیش= باران)، کیکبوری (کوکبوری= گؤگ بؤری= گرگ آسمانی)…

و طبیعی است که نام این بزرگان و نام آوران ترک دارای پسوند و پیشوندهای مختلفی بودند مثلا نام کامل «بکبرس» ( بک برس= یوز پلنگ بزرگ) چنین بود «ابو شجاع بکبرس بن عبدالله الترکی».

باشد که در فرصتی مناسب به سایر ابعاد این گونه کتاب های پر ارزش اسلامی از زوایای دیگری نیز پرداخته شود.

منابع :

۱-صارم الدین ،ابراهیم (ابن توقماق)، نزهه الانام فی تاریخ الاسلام، دراسه و تحقیق : دکترسمیر طبّاره، المکتبه العصریه، شرکه ابناء شریف الانصاری، بیروت ، لبنان، ۱۴۲۰هجری / ۱۹۹۹ میلادی