فارس دیلینده تورک سؤزلری و اوْنلارین گؤستریجیلری

مقاله : یازینین آدی: فارس دیلینده تورک سؤزلری و اوْنلارین گؤستریجیلری

یازان: حسن اومود اوغلو

موختلیف طایفا آدلاری ایله یئر کوره‌سینین بیر چوخ حیصّه‌سینه حؤکمرانلیق ائله‌ین تورکلر دونیانین ان قدیم میللتلریندن بیریدیر. آلتای‌لاردان باشلانمیش شومالدا بوزلو دنیزه قدر، جنوبدا ایسه هندوستانا قدر،‌ غرب‌دن ایسه بالکانا قدر یاییلمیش تورک ائتنوْسلاری دونیا مدنیتینه ان بؤیوک تأثیر بوراخمیش.

تورکلر بو گونکو ایران اؤلکه‌ سینین ان قدیم ساکینلریندن دیرلر. بوتون دونیا دیللرینده اولان سؤز خزینه‌لریمیز بونا ان دوزگون اؤرنک اولا بیلر. هله مادلار ایرانا گلمه‌میش بورادا تورکلر باشقا ـ باشقا ائتنوس آدلیقلاری آلتیندا یاشاییردیلار.

ایرانین قدیم و یئنی جوغرافییا سؤ‍زلوکلرینده اولان توْپوْنیملر(جوغرافی آدلار) بونو ثبوت ائله‌ییر. ان قدیم ایران خاقانلیغی هخامنشی، اشکانی، شاهلاری آدلاریندا کی تورک آنتروْپوْنیم‌لری دانیلمازدیر. دونیا دیلچی‌لری بو مدعانی تصدیق‌لییرلر. قدیم ایران داش یازیلی عابیده‌لرینده (میخی کتیبه‌لر ) آوئستا و حتی شاهنامه‌نین متنینده یئرلشن بیر چوخ تورک آدلاری، سؤزلری، تورکیزم‌لر واردیر. بو مسئله‌نی حتی بئله انصافسیز فارس لئسیکوگرافلاری اؤزلریده اعتراف ائدیرلر.

قدیم فارس لغت‌ نامه‌لریندن اولان فرهنگ نظام ‌دا بئله بیر قید وار : « آمیزش فارسی با ترکی در همان اوایل اسلام شده است نه در اثر سلطنت مغول، زیرا در آثار اولیه ادبیات فارسی نیز الفاظ ترکی است حتی می توان گفت آمیزش ترکی و فارسی خیلی قبل از اسلام واقع شده، چه ترکان قدیم همسایه ایران بودند و با آن مرابطه داشتند. ایران قدیم میان ترک ها ، ‌سامی ها ( آشوری ها ) واقع شده بود و باعث آمیزش سه زبان آریایی، سامی ‌و ترکی‌گردیده است» .( فرهنگ نظام ، جلد دوم ، مقدمه )

دونیا لوغت شوناسلاری و تدقیقاتچیلارینین چالیشمالاری نتیجه‌سینده آیدینلاشدیریلیب کی فارس دیلینده 20 مین تورک منشألی سؤز وار. ( باخین فرانسادا جامع التواریخ رشیدینین کاتئرمئر چاپینین مقدمه‌سینه و یا خود فرانسادا همین کیتابین بولوشه چاپینا ) ایسته‌ینلر محمد عباسی طرفیندن ایراندا ایلک دفعه چاپ اولان برهان قاطع سؤزلویونون گیریش حیصه‌سینه‌ده باخا بیلرلر.

بو سؤزلردن سونرا تدقیقاتچیلاریمیز اوچون فارس سؤزلوکلرینده آنا دیلیمیزدن فارس دیلینه کئچن کلمه‌لرین علامتلرینی قئید ائدیریک. قید ائتمک لازیمدیر بیر سیرا استثنالاری نظرده آلماساق، سونلوقلاری آشاغیدا کی کوْمپوْنئنت‌ ( اَک) ‌لرله بیتن سؤزلر تورک منشألی سؤزلردیر .

1 ـ فارسجا تلفظونده سونو « آق » ، « آغ » ، « آک » ، « اوْک » ایله بیتن.  مثلاً : ا تاق ، سراغ، الک ، یدک ، چابک و سایر سؤزلر بو سیراداندیر .

2 ـ فارسجا تلفظونده سونو « مَه // مِه » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : دکمه // تکمه ( دوگمه // دوکمه) ، ( تؤکمه // توْکمه) ، قیمه ( قیمَه // قیمِه ) ، سرمه ( سوْرمه // سوْرمِه ) ، چکمه ، دلمه، چاتمه ، قاتمه ، چنباتمه و ... بو سیراداندیر . ( عرب سؤزلری مستثنا اولاراق )

3 ـ « اوق » ، « اوْق » ، « ایق » ، « اوْک » عنصرلری ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : قرق ، اَغروق ، ایلیق ، بولوک ، چابک // چابوک و ...

4ـ « چی » ، « چی» عنصرلری و یا شکیلچی‌لری‌له بیتن‌لر . مثلاً : سورچی ، قورچی ، یورتچی ، ارابه‌چی، قهوه‌چی ، یازیچی و ... سؤزلر . ‎

5 ـ « لیق » ، « لیق » ، « لوق » عنصرلری بیتنلر . مثلاً : بوزلوق ، قارلیق ، باشلوق ، اتالیق ، باشلیغ و ...

6 ـ « لاق » ، « لاخ » ایله بیتن سؤزلر. مثلاً : ییلاق ، قشلاق ، باتلاق . لاخ عنصرو فارس دیلینده آرتیق شکیلچی کیمی ایشله‌نرک ، فارس سؤزلریله بیرلیکده دوزلتمه سؤزلرین عمله گتیریلمه‌سینده اشتراک ائتمیشدیر . مثلاً : سنگلاخ ، رودلاخ ، نشیب لاخ ، سولاخ ، سوراخ ، دیولاخ و ...

7 ـ « ماق » ، « مق » ، عنصرو ایله بیتن‌لر . مثلاً : چخماق ، قیماق ، تخماق و ...

8 ـ « آر » ، « اَر » ایله بیتن‌لر . مثلاً : قاتار ( قطار ) ، چاپار ، آچار ، چپر ، دچار و ...

9 ـ « اِر » ، « اوْر » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : قاطر، چادر، بهادر و ...

10 ـ « اوْل » ، « آووْل » ایله بیتن‌لر . مثلاً : قراووْل ، سیاول ، قرقاول و ...

11 ـ « داش » ، « تاش » ایله بیتن‌لر . مثلاً : داداش ، آداش ، سرداش ، کونولتاش ، یکتاش و...

12 ـ « غَه // غِه » ، « قَه // قِه » ، « کَه // کِه » ، « گَه // گِه » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : داروغه ، یرقه ( یورقَه // یورقِه ) ، اُلکه ( اوْکه ) ، الکا ( اوْلکا ) ، جلگه ( جوْلگه // جولگه ) و ...

13 ـ « قی » ، « قو » ، « غو » ایله بیتن سؤزلر . مثلاً : قرقی ( قئرقی ، برقو ( بورغو ، یرغو ( یوْرغو ) و ... سؤزلر.

* کؤکونده یا خود قورولوشوندا « ق » و « چ » حرفی اولان آدلار ، سؤزلر، فعل لر تمامیله تورک سؤزلری‌دیر (قاچاق ، قیچی ، قاچ ، قارچ ، چاقو ).

* کؤکونده یا قورولوشوندا « ک » و « چ » حرفلری ایشتراک ائدن سؤزلر ( کوچ ،کوچه ،کوچک ، چکول ، چاک ، چابک ، کچل و ... .

* کؤکونده ، قورولوشوندا « ق » ، « د » ، « ت » ایشتراک ائله‌ین سؤ‍زلر : قاتر، قاتوق ، قره‌قات ، قوروت ، آنقوت ، قتار // قطار و ... .

* « انگ » و « نگ » سؤزلری : فشنگ ، تفنگ ، کلنگ ، سنگر و ... .

* « ی » سسیله باشلایان سؤزلر اکثر حالدا تورک منشألی‌دیر : یام ، یامچی، یونجه ،یالغ ، یاله = ( بو سؤزه « پ » پروْتئز اولاراق « پیاله »‌شکلینی‌ده آلمیش‌دیر )، یال، یله ، یون // یان آت معناسیندا نریون و مادیون // مادیان سؤزلرینده گورمک اولار .

* قورولوشوندا « ق » و « ز » اولان سؤزلر : قاز ، قوزک ، قوزه ، قزوین ، قوز ( بو سؤ‍ز گوژ فورماسیندا فارس دیلینده ایشلنمکده‌دیر ) .

* «ت» ،«پ» و یا خود « چ »،« پ »حرفلریله قورولان سؤزلرین چوخو یئنه‌ده تورک منشألیدیر :چاپار ، تپش ، تپیدن ، تپه ، توپال و ... .

* « چ » و « غ » سسلرله قورولان سؤزلر اکثر حالدا تورک منشألی‌دیر : بوغچا // بقچه ، غنچه ،‌ چاغ ، چوغول // چغلی و ... .

قید ائتمک لازیمدیر بیر سیرا تورک منشألی سؤزلرده ترجمه یولو ایله فارس دیلینه کئچمیش‌دیر . بعضی بیتگی آدلاری، حئیوان آدلاری بو یوللا فارس دیلینه کئچمیش‌دیر . مثال اوچون : قدیم تورک دیلینده اولان « دوه‌قوش // دوه‌قوشی » سؤزون « شترمرغ » فوْرماسیندا و یا خود « سیغیر دیلی » = « گاو زبان » ، « پیشیک اوْتو » ایسه « علف گربه » کیمی.

فارس دیلینده رنگلرله باغلی بیر سیرا سؤزلر ( کوْروْنئمیک آدلار ) اکثر حالدا تورک دیللریندن ترجمه اولونوب ، فارس دیلینه کئچیریلمیشدیر. « سیاه‌گوش » ، « سیه‌رود» ، « سیه‌چشمه» ، « مسجد کبود» ، « دریای سیاه » ، «دریای سرخ» کیمی آدلار تورکجه « قارا قولاق » ، « قارا چای »،« قارا بولاق »، « گؤی مچید »، « قارا دنیز »، « قیزیل دنیز » سؤزلرینین ترجمه‌سیندن‌تؤرنمیشدیر.

فارس دیلینده بیر او قدر تورک منشألی سؤزلر وار کی قلمیمیز اونو قئید ائتمکدن عاجزدیر. اوسته وئریلن اؤرنکلر دنیزدن بیرداملادیر.

گئج تدقیقاتچیلاریمیز فارس «امثال و حکم» ینده گؤز دولاندیرسالار گؤرجکلر علامه‌دهخدانین توپلادیغی مثللرین‌چوخو قطعیت‌له دئمک اولار یاریسی تورک آتالار سؤزوندن فارس دیلینه ترجمه اولونموش سؤزلردیر .