فرهنگ نام‌گذاری، نام‌گذاری تورکی

 

اندکی در باب فرهنگ نام‌گذاری، نام‌گذاری تورکی، قوانین نام‌گذاری، نام های مرکب تورکی و واژه " آلپ‌اورهان "

 

نویسنده : فیروز یوسفی

 

فرهنگ نام‌گذاری، نام‌گذاری تورکی

نام­ها میراثی گرانبها، ارزشمند و یادگاری به جا مانده از بزرگان، اجداد و نیاکان یک ملت است.

 

نام ها  فرهنگ، تمدن، آداب و رسوم، تاریخ، زبان و هویت یک ملت را منعکس می‌کنند و در مواردی نام های ملی و ائتنیکی هویت ملی یک ملت را از خطر انقراض و فراموشی نجات داده و آن را بازسازی می‌کند. نام ها علاوه بر اشاعه فرهنگ، تمدن و هویت یک ملت، هویت و شخصیت درونی افراد را نیز می‌تواند نشان دهد. در مبحث روانشناسی نام، در بسیاری از جوامع و افراد نام ها برای افراد شخصیت‌ساز بوده و فرد با توجه به نام خویش شخصیت درونی خویش را می‌سازد. از این رو داشتن نام نیکو، در کودک و جوان نوعی احساس اطمینان و اعتماد به نفس به او می‌دهد و شخصیت او را شکوهمندی می‌بخشد و محبوبیت او را در جامعه افزونتر می‌سازد؛ زیرا هر صاحب نامی، همواره با نام خود زندگی می‌کند.

 

هر جامعه، ائتنیک و ملت در مورد نهادن نام بر روی فرزندانش، آداب و رسوم خاص خود را دارد. نهادن نام بر روی کودک از جهات فرهنگی، اجتماعی و دینی موضوعی بسیار مهم است. نام ها در واقع نشانگر نحوه زندگی، طرز تفکر و ساختار اجتماعی یک ملت است. نام هر فرد در واقع کلمه‌ای است که وی در طول زندگی خود آن کلمه را بیشتر از سایر کلمات می‌شنود. معمولا اعتقاد بر این است که نام بر نوع احساس، تفکر و رفتار فرد در جامعه و نیز آینده، موقعیت و میزان موفقیت وی در جامعه تاثیر می‌گذارد. معنا و مفهوم و ویژگی نامی که بر روی کودک نهاده می‌شود، بر شخصیت وی تاثیر می‌گذارد. همه اینها نیز باعث می گردد تا انتخاب اسم و آداب و رسوم مربوط به تسمیه آن بر کودک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شود.

 

مهمترین عنصر فرهنگی که تا به امروز ارزش و اهمیت خود را حفظ کرده، آداب و رسوم مربوط به گذاشتن اسم بر روی کودک می‌باشد. در فرهنگ تورک اعتقاد بر این است که نام ها بر شخصیت و رفتار کودک تاثیر بسیاری دارد. در تورک های قدیم، معمولاً نام از سوی رئیس طایفه، دانای ایل و یا عالم دینی نهاده می‌شد. در داستان های ده‌ده قورقود نیز نام قهرمان توسط ده‌ده قورقود نهاده می‌شود. در قصه‌های ده‌ده قورقود نامی که از سوی پدر و مادر و پس از تولد کودک بر وی نهاده می‌شود، نام واقعی فرد نیست. نام واقعی فرد وقتی به وی داده می‌شود که به سن بلوغ رسیده و کار بسیار مهمی را در میان ایل به انجام رسانده و رشادت و قهرمانی به سزایی از خود نشان دهد.

 

در تورک های قدیم، تسمیه نام که مربوط به قهرمانی افراد می‌شود، از آداب و رسوم بسیار مهم به شمار می رود. در برخی موارد کودکان تا زمانی که نام واقعی خود را بگیرند، با عنوان "بی نام " و یا نام نافی خود خوانده می شدند. برخی از این افراد نیز ممکن بود تا پایان عمر خود با همین نام خوانده شوند. در قصه‌های ده‌ده قورقود، وقتی پسر دیرسه‌خان با یک " بوغا " که به معنی گاو نر بسیار بزرگ می باشد، درگیر شده و آن را از پا در می‌آورد، لقب بوغاچ را به خود می‌گیرد. ده‌ده قورقود پس از نهادن نام بر روی کودک چنین می گوید : " نامش را من دادم، عمرش را نیز خداوند عطا فرماید ".

 

به هنگام نام گذاری کودک، مهمترین نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد، معنی آن اسم می‌باشد. پیامبر اسلام نیز می فرماید : نهادن نام نیکو بر کودک اولین وظیفه هر پدر و مادر است. و در جای دیگری می فرماید : در روز قیامت با نام خود و پدرانتان خوانده می‌شوید، بنابراین اسامی خود را نیکو کنید. پیامبر اسلام در آن زمان، اسامی برخی از افراد را که معنی خوبی نداشت، تغییر داده و به جای آن اسامی با معنای نیکو و متناسب با فرهنگ و زبان ملت خویش بر این افراد نهاده بود. بسیاری از عالمان نیز بر این باورند که اسامی نهاده شده بر روی افراد می‌تواند در موارد غیر متناسب با فرهنگ جامعه تاثیر منفی، و در موارد متناسب با فرهنگ و هویت ائتنیکی و دینی و اجتماعی تاثیر مثبت بر روی آنها داشته باشد.

 

اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه، بر چگونگی نام گذاری‌ها، اثر می‌گذارد. اسامی که ملت تورک بر روی فرزندان خود می‌نهند، با ساختار اجتماعی، و فرهنگی خانواده، عقاید، میزان پایبندی آنها به آداب و رسوم، حتی ساختار سیاسی خانواده و جامعه در ارتباط می‌باشد. چنانکه خانواده‌های تورک متعصب به فرهنگ، تاریخ و زبان خویش، نام های تورکی را به فرزندان خود اطلاق می‌کنند.

 

در نام گذاری‌ها عقیده و سلیقه پدر و مادر و بزرگان خانواده دخالت تام داشته است. چنانچه سرپرست کودک می‌تواند با توجه به قوانین و حقوق خود به نامگذاری فرزند خویش اقدام کند.

 

مواردی از حقوق نامگذاری و دفاع از حقوق فرهنگی و هویتی ملیت ها در قوانین بین‌المللی و همچنین مواردی از قوانین نامگذاری در ایران :

 

کنوانسیون حقوق کودک:  

مواد مختلف از جمله ماده 30 کنوانسیون حقوق کودک مصوب 20نوامبر 1989 مجمع عمومی سازمان ملل متحد در این خصوص بیان می‌دارد : در کشورهایی که اقلیت ‌های بومی، مذهبی یا زبانی یا افرادی با منشاء بومی وجود دارند، کودک متعلق به این گونه اقلیت‌ها یا کودکی که بومی است نباید از حق برخورداری از فرهنگ خود، برخورداری از مذهب خود و اعمال آن یا استفاده از زبان خود به همراه سایر اعضای گروهش محروم شود.

 

ماده‌ 7

تبصره 1- تولد کودک‌ بلافاصله‌ پس‌ از به‌ دنیا آمدن‌ ثبت‌ می‌شود و از حقوقی‌ مانند حق‌ داشتن‌ نام‌، کسب‌ تابعیت‌ و در صورت‌ امکان‌، شناسایی‌ والدین‌ و قرار گرفتن‌ تحت‌ سرپرستی‌ آنها برخوردار می‌باشد.

 

ماده‌ 8

تبصره 1- کشورهای‌ طرف‌ کنوانسیون‌ حق‌ کودک‌ برای‌ حفظ‌ هویت‌ خود، من‌ جمله‌ ملیت‌، نام‌ و روابط‌ خانوادگی‌ را طبق‌ قانون‌ و بدون‌ مداخله‌ تضمین‌ خواهند کرد.

 

اعلامیه سازمان ملل متحد درباره حقوق مردمان بومی :

ماده 2

مردمان و افراد بومی در برابر همه مردمان و افراد دیگر آزاد و با آنان برابر هستند و حق دارند در اعمال حقوق خود، به ویژه حقوق مبتنی بر خاستگاه یا هویت بومی خود از هر نوع تبعیض آزاد باشند.

 

ماده 8

تبصره 1- افراد و مردمان بومی حق دارند و نباید در معرض همانندسازی و جذب اجباری فرهنگی دیگر یا نابودی فرهنگ خویش قرار داده شوند.

 

ماده 13

تبصره 1- مردمان بومی حق دارند تاریخ ها، زبانها، سنت های شفاهی، فلسفه ها، شیوه‌های نگارش و ادبیات خود را احیا کنند، آنها را به کار برند، شکل دهند و به نسل های آینده انتقال دهند، و جوامع، اماکن و اشخاص را با نام های انتخابی خود نام گذاری کرده و آن نام ها را حفظ کنند.

 

میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی :

ماده 27 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب 16 دسامبر 1996مجمع عمومی سازمان ملل متحد مقرر می‌دارد : در کشورهائی که اقلیت‌های نژادی، مذهبی و یا زبانی وجود دارد، افرادی که متعلق به این اقلیت ها هستند را نباید از حق بهره‌مندی از فرهنگ و کاربرد زبان خودشان، محروم نمود.

 

قوانین جمهوری اسلامی ایران :

احترام به فرهنگ در قوانین و مقررات ایران جزء بدیهیات و مسلمات حقوق ایران به شمار می‌آید، به طوری که اصل 19 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران کاملا شفاف و صریح در خصوص  برابری و هرگونه عدم تبعیض اجتماعی و فرهنگی و غیره اشاره می‌کند.

 

قوانین سازمان ثبت احوال ایران :

ماده 20

انتخاب نام با اعلام کننده است، برای نام گذاری یک نام ساده یا مرکب ( حسین، محمد مهدی و مانند آن) که عرفاً یک نام محسوب می‌شود انتخاب خواهد شد ( اصلاحی 18/10/63 با الحاق 6 تبصره ).

 

تبصره 1- انتخاب نام هائی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می گردد و همچنین انتخاب عناوین و القاب و نام های زننده و مستهجن یا نامناسب با جنس ممنوع است.

 

تبصره 2- تشخیص نام های ممنوع با شورای عالی ثبت احوال می‌باشد و این شورا نمونه‌های آن را تعیین و به سازمان اعلام می‌کند.

 

تبصره 3- انتخاب نام در مورد اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی تابع زبان و فرهنگ دینی آنان است.

 

نام های ترکیبی تورکی :

همچنانکه در فرهنگ های مختلف خصوصاً در فرهنگ‌های عربی و فارسی نام های بسیاری هستند که از واژگان ترکیبی ساخته شده اند و هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. در فرهنگ فارسی نام هایی همچون امیر رضا، امیر محمد، امیر اشکان، امیر سپهر، امیر حسین، امیر ارشیا، محمد متین و ... وجود دارند که از واژگان ترکیبی ساخته شده اند. در فرهنگ تورکی هم نام های ترکیبی وجود دارند و  با جابجایی واژگان می توان نام های جدید دیگری نیز بر آنها افزود.

 

در مورد نام‌های ترکیبی تورکی بیش از هر چیز دانش، ابتکار گذارنده نام شرط است و گذارنده نام می‌تواند با استفاده از ذوق و سلیقه خود و تسلط بر واژگان تورکی و شناخت اجزای آن دست به گزینش نامی جدید بزند، بی آنکه به اصالت نام خدشه وارد آید.

 

نام‌های ترکیبی تورکی از دستور (اسم + اسم، اسم + صفت و صفت + اسم) پیروی می‌کند و معانی کاملی را بوجود می‌آورد. واژگانی همچون آلپ، ار، گنج، تکین، تیگین، تای، آی، گؤی، گون، داغ، ایلک، سون، سوی، اولو، بوغا، تان (دان)، گول، گوج، تورک، ائل، قیزیل، قیلیچ، بیگ ( بَی، بای)، خان، قوچ، قوچاق، ارن، اردم، آلتین، سو، ائل، آلا، قارا، قایا، باش، اؤز، سئوَر، سئوَن، ...  و پسوندهای سَل، سال، لو، لی، َل، آل، جه، جا، جی، جو، چه، چا، چی، چو، قان، قین، کین، گین، کن، گن و ...  نقش مهمی را در ایجاد نام های ترکیبی تورکی ایفا کرده و در نام های ترکیبی تورکی در بیشتر موارد از این واژگان استفاده می‌شود. نمونه‌هایی همچون: گونای، گونَل، ائلگون، آی‌تکین، گونتای، ائلبای، ارسای، اولوسوی، قاراجا، ائل‌دنیز، آئل‌آتا، ائل‌سئور، ائل‌سئوَن، ائل‌آلپ، اولوتورک، تورک‌آی و ... از نام هایی مرکب تورکی به شمار می‌روند که از ترکیب اسم، صفت و پسوندهای مرتبط با دستور زبان تورکی ساخته شده‌اند.

 

فونتیک و معنای لغوی واژه " آلپ اورهان " :

" آلپ اورهان " واژه ای مرکب از دو کلمه تورکی  " آلپ "  به معنای فاتح، قهرمان و دلاور و " اورهان " به معنای والی، حاکم و حکمران و در کل به معنی سردار و حکمران فاتح و شجاع می‌باشد. واژه " آلپ " = آلیپ - آلیب، مشتق از مصدر  آلماق  به معنای فتح کردن، گرفتن، شجاعت و قهرمانی نشان دادن است که بیشتر به جهت تحسین رشادت قهرمانان و پادشاهان قدیم تورک استفاده شده است. " اورهان " که در متون تورکی باستان به صورت " اورخان " آمده است خود نیز از واژگانی مرکب از اور (شهر) + خان (حاکم) به معنای حاکم شهر پدید  آمده است. در تاریخ تورکان اورخان- اورهان نام بسیاری از پادشاهان، حکمرانان و بیگ‌های تورکان سلجوقی، آتابیگ‌ها، عثمانی‌ها و ... بوده است که از مشهورترین آنها از " اورخان غازی " از مؤسسین امپراطوری تورکان عثمانی می‌توان نام برد. خان که در تورکی رایج در آذربایجان به شکل باستانی آن تلفظ می‌شود و در تورکی رایج در تورکیه و بیشتر لهجه ها و گویش‌های استاندارد آن در تورکیستان به شکل ظریفتر به صورت "هان " تلفظ می‌شود که از هر دو شکل تلفظ آن می‌توان برای نام گذاری استفاده کرد.

 

از واژه اورهان- اورخان نام هایی همچون  _ ار اورهان، اورهان آلپ، اؤز اورهان، ایلک اورهان، گنج اورهان، اورهان تکین و ... می‌توان ساخت.

 

واژه " آلپ " متمم بسیاری از نام ها در فرهنگ تورکی است که می‌تواند در ابتدا و انتهای بسیاری از نام های تورکی (در بیشتر موارد برای نام های مذکر) قرار گرفته و معنای جدیدی را به آن بیافزاید که در قیاس نمونه‌هایی از آن به مانند : آلپ آرسلان – آلپ تکین – آلپ تیگین - آلپ ارن، آلپ اوروز، آلپ آقای (آلپاقای)، آلپ توران، آیقوت آلپ، آلپآقوت، آلپ ارتونقا و ... در اسناد تاریخی ثبت شده است و نمونه های جدید آن  در تورکیه و دیگر کشورهای تورک؛ آلپای (آلپ+آی)، آلپ ار، آلپهان (آلپ خان)، ار آلپ، گؤک آلپ (گؤی آلپ)، آکآلپ (آغ آلپ) و ...  وجود دارند.

 

همچنین می‌توان از واژه آلپ با توجه به رعایت قواعد و فونتیک، هم آوایی و دستور زبان تورکی نام هایی جدیدی از قبیل آلپ خاقان، آلپ ارهان (آلپ ارخان)، آلپ ارتونا، آلپ آیدین، آلپ ارکین، آلپ ارگن، آلپ اوغان، آلپ اؤزهان (آلپ اؤزخان)، اؤز آلپ، ایلک آلپ، سون آلپ، تورک آلپ، آلپ تورک، آلپ توغرول، آلپ توغای، آلپ اوغوز، آلپ قوبیلای، اوغور آلپ، آلپ اوغور، گنج آلپ، آلپ دوغان، ارکین آلپ، آلپ سوی، سوی آلپ، آلپ قان، آلپ آیهان (آلپ آیخان)، آلپ اردم، اردم آلپ، ارن آلپ، آلپ اردال، آلپتای، آلپتان (آلپ دان)، آلپ تیمور، آلپ ارسوی، آلپ اوختای، آلپ اوغلان، هان آلپ(خان آلپ)، گونآلپ، آلپ ایگید، ایگید آلپ و ... پدید آورد.

 

واژه آلپ و اورهان در فرهنگ تورکی در تورکیه، تورکمان‌های عراق و در دیگر گویش ها و لهجه های استاندارد تورکی به صورت مجزا برای نام و نام خانوادگی و اورخان در جمهوری آذربایجان تنها برای نام استفاده شده است، و اولین باری است که در فرهنگ تورکی از این دو واژه به صورت ترکیبی برای نام استفاده می‌شود.

 

قایناق : اوغرو یولو : بوردا

 

منابع :

 

_ توران، فاطمه احسان / مترجم: فریبا اوغوز / آداب و رسوم مربوط به نهادن نام بر روی کودکان در تورکان ترکیه

 

_ اسماعیل هادی / لغتنامه جامع اتیمولوژیک تورکی – فارسی _ دیل دنیز

 

_ وبلاگ ها و وبسایت های اینترنتی