قاشقایی لار، یورتسوز یورت سئونلر

ایسا ائیمیر دوغانلی (عیسی رحمانی)، قاشقایی یازاری :

ایران اونلارجا بودوندن (قوهومدان) اولوشان، نئچه دیلده دانیشان، اویغارلیق باخیشین دان گؤی قورشاغینا بنزر، بویاقلی بیر اؤلکه دیر.

آسیانین بو بؤلگه سینده، بوتون تاریخ بویو یاشایان بیتیشکن دیللی لر (التصاقی زبان ها)، مینلر ایل تورپاقلارینا جان، دامارلارینا قان قاتیب، تؤره نیب، تؤره لدیبلر.

تورکلرین بو تورپاغلارا قاتدیغلاری سون دگیشیملر، ایسلامدان سونرا یئنی بیر بویوتدا، اوروپانین اوره گینده کی اؤلکه لری ده ائدگی له یه رک، بوتون آسیا ایلا اوروپانین تاریخینی یئنی بیر آشاما ایلا قارشیلاشتیردی.

ایران بؤلگه سی ده بو دگیشیملری اولدوقجا درین بیر بیچیمده یاشادی. تورک باشخانلاری تاریخین درینلیکلرینده کی آتالاری کیمین اویقارلیغی بئجرن، ایلیم بیلیمی سئون، اولوسال اینانجلاری قوتلویان، بیری لری ایدی لر.

تورک باشخانلارینین تام بو کیملیک لرینه گؤره، ایندیکی آدلاندیردیغیمیز ایران بؤلگه سی، یازارلارین، قوشقوچولارین(شاعیرلرین)، بیلیم آداملارینین و اویقارلیق یولونا آدیم آتان هر هانگی بیر کیشی نین اوچموغو (بهشتی) ساییلیردی.

قاشقایی تورکلری ایران بؤلگه سینده، یاخین گئچمیشده، باشخانلیق بایراقینی قالدیرا بیلممیش اولسالار دا، بو اورتامین اویقارلیغیندا، آشیری بیر ائدگی لری وارایمیش. بو ائدگی نین ایزینی چاغداش تاریخیمیزدا اولدوقجا آچیق-آیدین، گؤره بیلریک.

اؤرنک اوچون چاغداش قایناقلاردا، تاجیکلرین یازدیغی پیتیکلرده، بو دوغرویا ایشارا اولمامیش اولسادا، اینگیلیسلرین قانا بولانمیش ال لرینی ایرانین گونئی دنیزلریندن قیسسالدانلار، قاشقایی نین سالارلاری ایمیش.

دوقتور موصدیقه شیرازدا دایاق اولان تک پوساتلی (مسلح) بودون، قاشقایی لار ایمیش لار.

ایرانین بیر بؤیوک بؤلگه سینی باریشدا ساخلیان، یؤنلتیسل اولای لارین دنگه سینی ساغلیان دا، قاشقایی لارمیش لار.

اوزوله رک، بو قاشقایی تورکلرینین سایی سی، ایراندا یاشایان بودونلرین چوخوندا آرتیق اولسادا، مدیادا آدی ایتیب باتدیغی کیمین، اونلارین آدینا اولان تورپاغلار دا، ایتیب باتیبدیر.بویراحمد لورلارینین سایی سی قاشقایی لارین اوچدن بیری ده اولماسا، گئنه ده آدلارینا بیر اوستان ایران بؤلگه لرینده واردیر.

آما بوتون تاریخ بویو بو اؤلکه نین بیرلیگینه جان آتان، بوتون ساواشلاردا، دؤشونو بو تورپاغین دوشمانلارینین قارشی سیندا داغ کیمین دایاندیران، یؤنلتیسل دگیشیملرده گونئی دکی بودونلرین آراسیندا ان چوخ اینجیین بودون یانی قاشقایی لارا اؤزل، هئچ بیر بؤلگه آییرلانمی ییبدیر!

هئچ بیر شهر ده اونلارین آدینا آدلاندیریلمییب!

بو بودون یوزلر کیلومترلیق بیر آلاندا، داغاناق بیر بیچیمده، شهرلرده، کند لرده باشقا بودونلرین آراسیندا، اویوشموش(آسمیله) بیر دورومدا، یاشاماغدادیرلار!

بوتون بو ندنلره گؤره، قاشقایی لار اؤزلرینی “یوردا تاپینان یوردسوزلار”(یورد پرستان بی یورد) آدلاندیریرلار.

ایراندا یاییملانان قایناقلاردا، بو تورک بودونونه ایلگیلی چوخلو بیلگیلر اولمادیغینا گؤره،قاشقایی لاری، قاشقایی اولان بیرینین باخیشیندان، ایی جه تانیماق ایراندا یاشایان بوتون تورکلر اوچون اولدوقجا چکیجی و اولدوقجا یئنی بیر بیلگی ساییلا بیلر.

بو بیلگی لری الده ائدمک اوچون، ایلک آدیمدا، اونلارا گنل بیر باخیش و سونرادا یاخیندان یاشام بویوتلارینی تانیماق، اولدوقجا یارارلی اولاجاق.

اوزوله رک، ایران تورکلری، اؤزللیک له آز تورکلر(آزاربایجانلی لار)، قاشقایی لاری ایی جه تانیمیرلار، بو آرادا قاشقایی لارین آدینی کؤکدن ائشیتمین لرین سایی سی دا اولدوقجا چوخدور.

بو قیسا یازقی دا، قاشقایی لارا ساری ،کیچیجیک بیر باخیش آچیسی سونماغا چالیشاجاغام.

قاشقایی تورکلری اؤزلرینی نئچه اویماقدان اولوشموش بیر دوزنلی اولوس تانی ییرلار.

بو اویماقلارین هر بیریسی چوخلو بویلاردان و بویلارین هربیریسی ده چوخلو اوغوشلاردان(فامیل لاردان) اولوشوبدور.

اونلار ایل بوندان قاباغا چان قاشقایی تورکلرینین بیر چوخو کؤچری ایمیشلر. آما سونرالاردا گئتدیکچه کند لره و شهر لره اوتورموشلار.

قاشقایی لارین یاشادیقلاری بؤلگه لر، گئنیش بیر آلانی آلتینا آلیر. ایران تورپاقلاریندا، قاشقایی لار بو بؤلگه لرده یاشاماقدادیرلار:

خوراسان، قوم، ایسفاهان، چارماهال،مرکزی، کیرمان، آزربایجان، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزوستان، بوشهر و …

بو قاشقایی لارین چوخو چاغداش قاشقای تورکجه سی ایله دانیشماقدا اولاراق، بیر پاراسی دا باشقا تورکلرین دیلی ایله دانیشماقدادیرلار.

تورک دیلینین گئچمیشی ایران بؤلگه سینده، مینلر ایل بوندان قاباغا دایانیر. بیزه چاتان قایناقلاردا، “قاشقایی”سؤزجوگو ایله ایلگیلی، چوخلو بیلگی لر گؤزه چارپیر.

 

سومور دیلینده اولان تورکجه سؤزجوکلر، اؤزللیکله سومورلار لا قاشقایی لارین دیلینده اولان اورتاق سؤزجوکلر ایران تورکلرینین گئچمیشینی سومورلاردان دا اسکی بیر دؤنمه داشی ییر.(دوقتور دوزگونون اؤزل سایفاسی-پروفسور اوسمان ندیم تونای)

بیز بیلدیگیمیزجه، “قاشقایی” ایرانین اورتا ایلا گونئی اینده یاشایان تورکلره وئریلن بیر آد دیر. یانی بوتون بو تورکلرین بیر بویدان اولماغلارینی سانماق یانلیش بیر باخیشدیر.

یوزلرجه بویدان اولوشان تورکلر، ایرانین گونئی سینیرلریندن ایسفاهانین قوزئی اینه چن، اهوازدان کیرماناچان، بللی اولمایان بیر دؤنمدن، یؤنلتیسل (سیاسی)گرکجه لره گؤره بیر آدین آلتیندا یاشاماغا کؤیول وئرمیشلر.

ان بویوک اولاسیلیق قاشقایی بودونونون آدلاندیریلماسی اوچون اوغوزلارین سون کؤچوشلریندن ایران تورپاغلارینا گئری دؤنن قایی بویونون، بیر دؤنمده باشقا بویلارا باش بوی، اولا بیلمه اولاسیلیغی دیر. اوسمانلی قایناقلارینا گؤره ۹۰۰ایل بوندان قاباغا یاخین بیر دؤنمده اوغوز بویلاریندان بیری آنادولو بؤلگه سینده باشقا بویلاری یؤنلته رک، اوسمانلی ایمپراتورلوغونو قورماغا چالیشدی. بو بوی ایگیرمی دؤرد اوغوز بویلاریندان بیری، “قایی” بویواویدو.

اوستده دئدیگیمیز تکین قایی لارین ایران تورپاقلاریندا یاشاماغا باشلامالاری بیر دؤنوش ایدی! سون آراشتیرمالارا گؤره تورکلرین ایلیشگی سی بوتون تاریخ بویو ایران تورپاغلاریندان تورکیستانا چان سوردورولموشدور.

بو ایلیشکی نین ان بلگه لی قانیتلاری خوماین(خمین) یاخینلیغینداکی تیمره داغلاریندا اسکی دؤنملردن قالان تورک اوجاغلاری دیر.

ایران باستانچی لارینین آراشتیرمالارینا گؤره بو داش یازیتلاینین گئچمیشی یئتدی مین ایلدن ده داها اسکی بیر دؤنمه دایانیر!

بو داش یازیتلاریندا ان اؤنملی چیزگی لردن بیری،ایکی اوخ بیر یایدان اولوشان قایی دامغاسی دیر. بیلدیگینیز کیمین، اوغوز تورکلرینه باغلی اولان ایگیرمی دورد تورک بویونون هر بیرینده، بیر دامغا وارایمیش. اوغوز اووسونونو (افسانه سینی) اؤرنک توتاراق، یوزلرجه تورک بویلارینداکی دگیشیک دامغالارین اسکی بیر دؤنمه باغلاندیقلارینی آنگلایا بیلریک.

بو دامغالاردان بیر چوخو، بیرلشه رک، اورخون یازی سینین آباجاسی نی ده اولوشتورموشلار. بو داش یازیتلاریندا تورک بویلارینا باغلانان چوخلو داها تامقالار، جیزگی لر و سیمگه لر واردیر.

قاشقایی لار بو سیمگه لری داغما و اوجاق آدینا تانییرلار. ایندیکی قاشقایی توپلوموندا اوجاق یاشامین ان اؤنملی سیمگه لریندن بیری دیر.

 

توخونتولاردا آنالار بو داغمالاری قالی لارا توخویورلار، هؤرگولرده بو اوجاقلاری دوگونلر آراسینا هؤرورلر، یئنی یورتدا اود توتوشتوماق اوچون ایلک اوجاغی، بو دامغالارا بنگزه دیب، یئرده قازیرلار.

اوجاقلار لا ایلگیلی سونرا بیر باشقا یازقی دا بیلگی پایلاشماغا چالیشاجاغام.

سون دؤنملره چن، قاشقایی لار، اؤلن لرینین قابیر داشلارینین اوستونه بو تامغالاری جیزمه دن، اونلاری تورپاغا وئرمیرلردی.

بو تؤره چاغداش قاشقایی آراشتیریجی لاری اوچون بیر بؤیوک دوشرجه اولاراق، تورکلرین گئچمیشینی دانیلا بیلمه ین بیر دوغرو ایلا،تیمره داغلارینا باغلی ییر!

آنجاق قاشقایی اولوسو ۵میلیون باشدان آشقین بیر سایی ایلا، چاغداش ایرانین قورولوشوندا، اؤنملی بیر ائدگیسی اولوب.

توپلومسال باخیشدان بو اولوس،آشیری دوزه نلی بیر قوروما اگه اولاراق، ایرانین اورتا و گونئی اینده یاشایان باشقا اتنیکلردن چوخ داها ادگین و چوخ داها باسقین بیر گوج ساییلیرمیش.

اسکی قاشقایی اولوسونو بیر سورو توپلومسال قورال لارین آلتیندا، بیرلشیک بیر قوروم دوشونه بیلسک، بو اولوسون نه بویوتدا باغیمسیز اولدوغونو دا باشا دوشه بیلریک.

مینلرجه سالار ساواشچی، بیر باشخانین بویوروغو آلتیندا، اون مینلر جه ائولی نی اوستون بیر دوزن له ساغلام بیر اورتامدا یاشاماغا یاردیمجی ایمیشلار. بو اولوسون تک باغلانتیسی ائشیگه، اکینچی لر و بیر پارا ساناتچی لار ایمیش لار. یوخسا، قاشقایی اولوسو بوتون باشقا قونولاردا تؤکتیجی یوخ، یارادیجی ایمیش!

اونلارین باغلانتی لاری دا، بیر سورو آلیش وئریش قورال لارینین آلتیندا ایمیش. اکینچی لر ده قاشقایی لارین یاردیملاریندان یارارلاناراق گؤونلی بیر اورتامدا، یاشاییرلاریمیش. اونلاری سالدیرقانلاردان قورویوب بوتون آغارانتی لارینی(لبنیات) و توخونتولارینی(دستبافته)، بوغدا، یئمیش و داها بیتگیسل اورونلرین قارشیلیغیندا الده ائدیرلرمیش.

بو قونولارا دا گلن یازقی لاردا یئترینجه توخوناجاغیق.

بو آرادا، ایرانین گونئی اینده اولان تورکلری بوتون تاریخ بویو کؤچری سانماق دا بیر بیلیمسل یانلیش دیر.

ایندیکی آسمیله اولموش تورک کؤکنلی یوز مینلرجه تاتجا(فارسجا) دانیشانلار، بو سؤزون بلگه سی دیرلر.

ایرانین گونئی و گؤنئی باتیسینداکی بؤلگه ده، داغلار، کند لر و شهرلرین آدی بو دوغرویو قانیتلی ییرلار.

بو بؤلگه لرده، چوخلو داغلارین، چوخلو کند لرین و شهرلرین آدی تورکجه کؤکنلی اولاراق، چوخو دا ایندیکی قاشقای تورکجه سینده دانیشیلان دیلده هئچ دگیشمه دن قوللانیلماغدادیرلار.

بو آدلارین نئچه اؤرنکی بونلاردیرلار :

دنگیزلی

سرب آز

دینا

سوموروم

و…

سون مین ایله باخساق، ایرانین باشخانلیغی یوزلر ایل تورکلرین الینده اولدوق اوچون، تورک توپلوملاری بو اؤلکه نین بوتون بولگه لرینده یوز لر ایل یاشاییب لار.بوتون بؤلگه لرین باشخانلیغی تورکلرین الینده اولدوق اوچون، بؤلگه لرین آراسینداکی تارتیشمالار دا ایککی تورک تایفاسی آراسیندا اولورموش. یانی دئیه بیلیریک، ایران بولگه سینده کی توپلومسال تارتیشمالارین بیر چوخو تورکلرین اؤز آرالاریندان یارانیرمیش. بو اولایین ان بؤیوک اؤرنگی، سینیرلار ایچینده یوخ، سینیر دیشیندا اولوشان،ایران تورکلری ایله اوسمانلی تورکلرینین ایل لر بویو ساواشمالاری دیر.

قاشقایی لار دا هردن بیر، شاهلارین گؤندردیگی بؤلگه باشخانلاری ایلا ساواشما یوخ، بوللو تارتیشمالار یاشاییرمیشلار.

بو تارتیشمالارین سونوجو، ایرانین گؤنئی تورکلرینین،زامان سوردوکجه ایکی بؤلومه بؤلوشمه لری ایدی.

بیر بؤلومو شیراز کیمین شهرلرین یاتیق(ساکن) تورکلری دیرلر.

بیر داها توپلوم، کندلرده یاشایان و کؤچری لره باغلی اولان یوروک(کوچنده) تورکلر دیرلر.

بئله جه، شیرازدا یاشایان چوخلو، تورک کؤکنلی تاجیکلرین گئچمیشینی ده باشا دوشمک اولور.

ایرانین اورتا و گونئی اینده کی تورکلر قونوسوندا ان بؤیوک یانلیش آنگلامالاردان بیری، بوتون بو تورکلری قاشقایی آدی آلتیندا، کؤچری سانماق دیر.

گلن یازقی لار دا قاشقایی لارین توپلومسال دوزنلریندن، اونلارین تؤره لریندن، اینانجلاریندان، و یاشام یول لاریندان بیلگی پایلاشماغا چالیشاجاغام.