نگاهی تاریخ، ادبیات و موسیقی ترکان قاشقایی

یازان : اسداله مردانی :

اشاره : متن ذیل مقاله ای به زبان ترکی شیرین قشقایی در باره هویت ایل قشقائیست که به قلم استاد اسدالله مردانی- نویسنده کتاب لغتنامه تورکی قاشقایی، نگاشته شده است. خواندن این مقاله برای ترکان خراسان، آذربایجان و .... توصیه می شود با خواندن این مقاله لغات ویژه ترکی قشقایی را که خیلی نزدیک به ترکی خراسانی هست نیز یاد می گیرید.

 

قاشقایی توٌرکلری ایران اؤلکه سینده. تاریخ بویو یاشایان دوٌنیا توٌرکلری نینگ بیر اؤنملی (مهم) و قدرتلی قوْلو قاشقایی توٌرکلری دیر کی ایرانیْنگ گوٌنئیینده مینگلر ایل دیر کی یاشاماقدا دیْرلار.

ایندی قاشقاییْلار فارس (پارت یا اشکانیلر کی توٌرکلر اجدادیْ دیْر)، خوزستان (غُزستان، غُز یا اوْغوز توٌرکلری نینگ یئری)، اصفهان، بوشهر (بوٌشوٌر، داغ و ایستی یئر)، بختیاری، کوه گیلویه و بوْیراحمد (چامیْرلیْ داغ و احمد بویروغو، احمد هدیه ائدن یئر)، هورموزگان (هورملو یئر، داغ و ایستی یئر)، کرمان (قیْرمان، قیْریْملیْ یئر، اگری یئر) و … ایالتلرینده ۳ تا ۴ میلیون توٌرک نوفوسوینان یاشاییْرلار.

قاشقاییْلار ایرانیْنگ هامیْ میللتلریندن اؤنجه و ایلری یانیْ ۷۰۰۰ ایل بوندان قاباق بو ایالتلرده یاشامیْش و یاشاییْرلار؛ آما تاجیکلر (ایندیکی فارس دیللی خلق) ۲۹۰۰ ایل بوندان قاباق ایرانا گلمیشلر و اوْنلاریْنگ اوّلکی اؤلکه لری تاجیکستان و افغانسان ایمیش کی ایرانا مُهاجرت ائتمیشلر.

قاشقایی توٌرکلری عموماً ایکی بؤلوٌمه بؤلونور :

۱- کؤچَری ائللر : بو ائللر یای گوٌنلری یایلاغا و قیْش گوٌنلری قیْشلاغا گئدیرلر و کؤچری حالدا یاشاییْرلار؛ بو کؤچری ائللر ایکی بؤلوم دوٌر : الف) اوْ ائللر کی انگ قدیمدن یانیْ سومرلر (چامورلار) دؤوروندان ایندی یه قده ر ایرانیْنگ گوٌنئیینده یاشاییْب و یاشاماقدا دیْرلار. ب) کؤچری ائللر باشقا اؤلکه لردن گلمیشلر، بو مطلبلری گؤرسه دن آرتیْق آشیْقلار شعرلری دیر. مثال :

بو یوْل گئـدیر تبریــزه،   قنـــاتی ریــــزه ریــــزه

خُدام بیر یوْل وئر بیزه، بیــز گئـده ک اؤلکه میزه

ساراییْـل گردنیـم گیـردی بو باغا، اوْنـونگ عصمتینــدن گوٌلــه نور یاغا

داراییْب تئللــرین تؤکوٌب دیْــرناغا، هــاوا ائــدیب هشترخانـــدان گلایـور

آرزولوم(ارض روم)داغیْدیْر آلچاق اوٌجه لر، کؤچن بازیْرگان دیْر قونان خوجـه لر

یار آیری دوٌشه لی یاتمــام گئجـــه لر،  نه موشکول حال اولور یــار آیریْلیغی

۲- قاشقاییْلاری کی ایالتلرده، شهرلرده، کندلرده، داغلاردا، بولاقلار اوٌستوٌنده و … قالمیْشلار، بیز بوردا فقط بیر نئچه بو شهرلردن آد آپاریب و معناسیْنی یازاراک کی اصلی معنالاریْ بیلینسین:

شیراز : شئر (آسلان) + آز = آس (بیر توٌرک قبیله سی نینگ آدیْ) که شئراس = شیراز : آس قبیله سی کی آسلان تکین جسور دور.

بوٌشوٌر (بوشهر) : قاشقایی توٌرکلری بوٌشوٌر دئییرلر (داغ و ایستی یئر، پیشیرمک مصدریندن).

کازیْران (کازرون) : کازماک = قازماق مصدریندن (چوقور یئر).

قیر : سینیر (مرز) معناسیندا؛ بو مکان اویغور و اوغوز توٌرکلری نینگ مرزلری ایمیش.

یاسوج : اصلینده یاستی اوٌج

گج کور اوغلو (گچساران) : قاشقایی توٌرکلری گچ کوْر اوغلودیه رلردی، رضا شاه زامانی، دییشیلدی. گچ کوْر اوغلونونگ گوٌنئیینده داغ اوٌستوٌنده بیر بؤیوٌک مزار وار کی قاشقاییْلار دئییرلر کوْر اوغلو مزاریْ دیْر.

بورازگان (بُرازجان) : وورازگان (ساواش یئری، ساواش مئیدانیْ).

آباده : اوْبا ← اوْباد ← آباد؛ آباده، آباد دیْر معناسیْندا دیْر.

فیروزآباد : فیروزآبادیْنگ انگ قدیمکی آدیْ قور ایمیش، باتلاق معناسیْندا،

گمبرون (بندر عبّاس) : قومبورون (بورون یا داماغا کی قومدان یاپیْلمیْش) دیْر.

مردشت (مرودشت) : مر، گؤرمه لی یئر، باخیْشلی یئره دئییلیر؛ مثلاً : مراغه، مراوه، مراوه تپه، مره غئی، مرند و..

اِقلید : هم قاشقاییْلار و همده تاجیکلر بو شهر و منطقه نینگ آدیْنا ایلقید دئییرلر کی قاشقایی دیلینده معناسیْ سراب = سراپ = سو باشیْ دیْر؛ ایلقید کلمه سی ایقلید و اِقلید اوْلموش دور.

چیْغا (صُغاد) : توٌرکلر کوٌچوک داغا چیْغا یا چیْخا دئییرلر؛ هلزده قاشقاییْلار و تاجیکلر اوردا یاشییْرلار.

هر حالدا بو شهرلرینگ ساییْسی چوخ دور: قوموشا (قمشه، شهرضا)، اوروجون (بروجن)، تاغان (دهاقان، تاق آغاجیْ)، سوٌموٌروم (سمیرم، سومرلر یئری)، چُغادَک (تپه لی یئر، کوٌچوک داغلی یئر)، ارسنجان (ارلر و کیشیلر اؤلومه گئدن یئر)، آغاجاری (ارلر و کیشیلری کی آغاج یییه سی دیر)، بایرام (بیرم، گؤزَل و گؤرمه لی یئر) و …