دوتار موسیقی اصیل ترکان خراسان

مقاله: دوتار موسیقی اصیل ترکان خراسان

محقق و مترجم: ییلماز خراسانلو

دوتار در آسیا میانه در بین اقوام ازبک، ترکمن ، گرایلی و افشار مورد استفاده قرار میگیرد. معنای واقعی دوتار توتار میباشد که کلمه ای ترکی است و به معنای تار توت است یعنی  "تاری که به چوب درخت توت وصل میشود. زیرا که جنس چوب دوتار از درخت توت است. طول و عرض دوتار 100-120 سانتی متر میشود.

دوتار همانند دومبیرا (dumbıra) در شکل یک گلابی قرار دارد. همانند دوتار در آناتولی نیز وجود دارد که با نام ایکی تللی (دو تار ) شناخته میشود. اگر از نظر تاریخی حساب کنیم دوتار زنان آناتولی در میانه تاریخ دوتار قرار میگیرند اما امروزه ایل و طوایفی که در ترکیه دوتار زنی میکندد بسیار کوچک هستند.

دوتار خراسان:

دوتار خراسان به دو بخش دوتار گرایلی و دوتار افشار تقسیم میشود که این گروه بندی به دو ایل بزرگ ترکهای خراسانی باز میگردد

دوتار گرایلی : دوتار گرایلی برگرفته از ایل بزرگ گرایلی میباد که در نقاط مختلف خراسان از جمله بجنورد، شیروان، سبزوار، نیشابور، میامی، مینودشت، رامیان و صفی آباد زندگی میکنند. این دوتار  دارای اجزای مختلف و کمی متفاوت با دوتار افشار میباشد

دوتار گرایلی که با مقام گرایلی ( گرایلی موغامو) شناخته میشود از محتویات غمگین و درد و

اندوه تشکیل میشود.به گفته استاد بزرگ دوتار و بخشی بنام خراسان مرحوم حاج قربان سلیمانی "مقام گرایلی پر درد و غمگین است. مشخص نیست دلیلش چه بوده اما ما شعر ها و ییرلمق (ترانه های سنتی و ایل و طایفه ای) هایی که مضمون غم داشته باشد با مقام گرایلی مینوازیم

دوتار گرایلی نه تنها که در میان خود ترک های گرایلی بلکه در میان  ترکمن ها که همنژادان و از  بازوهای اصلی تشکیل قبایل 24 گانه اغوز هستند و گرایلی ها نوعی از زیر مجموعه ترکمن ها و ساده تر برادر زاده های آنان محسوب میشوند نیز رواج دارد

پس از ورود کرمانج ها در دوران صفویه به خراسان به دلیل اینکه عشایر بودند و کارشان چراندن دام بود برای اینکه در بیابان ها بتوانند خود را سرگرم کنند دوتار زنی را از ترکهای افشار و گرایلی و ترکمن آموختند و همین دلیل باعث شد که امروزه بجز ترکهای افشار و گرایلی کرمانجها نیز به  این موسیقی مقامی مسلط شوند.

دوتار افشاری: این سبک موسیقی از ایل بزرگ و پهناور افشار گرفته شده است که در مناطقی همچون درگز، کلات، مشهد، قوچان و فاروج زندگی میکنند.

دوتار افشار با کوچ افشار ها از ترکیه و آذربایان به خراسان وارد این خطه پهناور شد. دوتار افشار  بسیار گسترده تر از دوتار گرایلی میباشد. مقام های همچون شاختایی، زارنجی، کور اوغلو، جعفر قولو شمس تبریزی، و... با این ایل به خراسان آمده است

افشار ها قومی چادر نشین و عشایری بوده اند و امروزه هنوز هم افشار هایی که در ارومیه و ترکیه  زندگی می کنند به صورت عشیره ای در حال یایلاق و قیشلاق هستند.

-مقام کوراوغلی از کوراوغلو سردار و جوانمرد ترک که در گویا در ترکمن صحرا یا در ترکیه میزیسته است گرفته شده است.

-مقام شاختایی مقامی است که توسط شاه اسماعیل صفوی نواخته می شده است و اصالتی آذربایجانی دارد.

-مقام های زارنجی و شمس و ... نیز از خطه آذربایجان و ترکیه وارد خراسان شده اند و در آنجا نیز توسط  افشار ها نواخته می شده اند و امروزه نیز این مقام ها در مناطقی همچون ارومیه، همدان، و کشور ترکیه نواخته می شود که این نشان از همان ایل افشار میباشد.

کرمانج های خراسان بنا بر اقتباس های فرهنگی این مقام ها را در کنار ترکها می نوازند اما اصالت  این مقام ها متعلق به ترکها و ترکمن ها می باشد و به کوشش هوشنگ جاوید در سال 1390 به نام ترک ها و ترکمن های خراسانی در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسید.

دوتار ازبکی یا مقام نوایی : این مقام یکی از پر طرفدار ترین مقام های خراسانی است که از امیر علی شیر نوایی وزیر امیر تیمور ازبک باقی مانده است. این مقام بیشتر محتوای دینی دارد  و در منقبت و مرتبت حضرت رسول (ص) نواخته میشود.

دوتار ترکمن:

دوتار ترکمن از اصیل ترین دوتار های خراسان و ترکمن صحرا محسوب میشود. مقام های

حجی غولاق، کوراوغلو، مقام بال صایاد، مقام گوگ دفه / گوگ تپه، مقام دأرایی دؤن لی، مقام یاغما بولؤت، مقام زهره و طاهر و .... از معروف ترین مقام های ترکمنی محسوب میشوند که با دوتار ترکمن و توسط باغشی نواخته می شوند.

مقام های ترکمنی خراسان بیشتر در مناطق جرگلان، بجنورد، آشخانه، درگز، تربت جام و تربت حیدریه  نواخته و مورد استفاده قرار میگیرند.

از بزرگان موسیقی مقامی و بخشی های بنام خراسان(ترک و ترکمن) میتوان از افراد زیر نام برد:

-حاج قربان سلیمانی

-اولیاقلی یگانه

-حاج حسین یگانه

-عوض بخشی قوچانلی

-بخشی جعفرآبادی قوچان

-حمرا بخشی گل افروز

-علی گل افروز

-حسین ولی نژاد

-علیرضا سلیمانی

-حیدر سلیمانی

-محمدحسین یگانه

-موسی الرضا یگانه

-رسول عباس زاده

-روشن گل افروز

-کرم گل افروز

-رضا راشد درتومی

-عیسی قلی پور

-مروج قوچانی

-سلطان رضا بخشی گلیانی

-بخشی علی غلامرضایی آلماجوغی

-عثمان محمدپرست

- آی‌محمد یوسفی

-براتعلی یگانه

منبع : اینجا