دو تار با سیم ابریشمی

تورکلر خوراسان اؤلکه سینده سکالر چاغیندان باریمیش لار. سکایی لر چاغینی داش یازیتیلاریندا بیر آدامین هیکلی ایککی تئللی الینده باردو.

نغمه و ساز هزاران ساله، دوتارسازان و دوتارنوازان ترک در خطه خراسان شمالی تباری بلند بالا و پیشینه ای بس دراز دارند؛ پیشینه ای به قدمت سکونت ترکان سکایی های در این دیار دارد و از آنها مجسمه هیکلی با دوتار در دست باقی است.

موسیقی اصیل ترکی خراسان در حدود 1100 سال قدمت داشته که به نام موسیقی مقامی (موغام) معروف است. موسیقی ترکی خراسان در حدود هفت مقام دارد و بسیاری از مقام های دوتار، آهنگ های ترکی هستند

برخی سعی می کنند که زادگاه ترکان را کوه های آلتایی نشان دهند تا آنان را بدور از فرهنگی جهان آنروز نشان دهند. در حالی که ترکان عیلامی و سومئری بنیانگذار تمدن های بزرگ بوده اند. بسیاری از واژگان سومئری هنوز در زبان ترکی خود نمایی می کنند. نمونه : آنا ( ama) ، آتا ( adda )، داراق/ تاراق (شانه، جدا کننده موی سر) (جدا کردن)، تار ( tar ) و ..... 

حالا ترکان ساکن این خطه، با دوتار همنوایی دارند و سینه «بخشی» ها و «عاشیق» هایشان مالامال از اسرار زندگی و جلوه های فرهنگ و باورهای اساطیری و افسانه ها و امثال و حکایات آنهاست و هرگاه مهلتی یابند و شور و حالی به آنها دست دهد، با این ساز متحول شده در درازای تاریخ و با بهره گیری از ظرفیتی به نام موسیقی مقامی، به انتقال سینه به سینه این دانسته ها می پردازند.

باخشی آی محمد یوسفی و براتعلی یگانه (فرزند باخشی مرحوم اولیا قولو یگانه) شاگردان ممتاز اولیا قولو از روستای خیرآباد درگز هستند.

آی محمد یوسفی تنها باخشی ترک است که با سیم ابریشمی آهنگ ها و مقام های ترکی و ترکمنی خراسانی رو اجرا می کنند. حائز رتبه های برتر در جشنواره ها. ولی هیچ اثری از ایشان در رسانه ملی نیست. چرا؟

یکی از کاربردهای مهم ابریشم استفاده جهت تابیدن تئل یا تار (وتر یا سیم) سازهای گوناگون بوده است، به گونه ا ی که با مطالعه ای در خصوص ساختار سازهای سیمی متوجه می شویم که تارهای ابریشمی تنها منابع موجود جهت استفاده برای سیم های سازها بوده است، یکی از نکته های قابل ملاحظه در تارهای ابریشمین نگهداری طولانی مدت کوک و رسیدن سریع به کوک مورد نظر نوازنده است که از مشکل های اساسی استفاده از سیم های فلزی می باشد

جنس تار ها در قدیم از ابریشم خام تابیده شده بوده است. ابریشم بهاره و تارهای ابریشم بیرونی پیله را که از تارهای انتهایی پیله مناسب تر هستند، انتخاب میشده و تابیده میشده است. تابیدن ابریشم خام بسیار دشوار بوده و آداب مخصوصی داشته است.

شادروان حاج قربان سلیمانی می گوید: تار ( تئل و یا وتر) زیر ( پایین) معمولا" با ده تار ابریشم ( 5+5) و تار بم (بالا) معمولا" با دوازده تار ابریشم (6+6) درست می شده است. تابیدن ابریشم زمانی به پایان می رسد که ابریشم تابیده شده مانند یک ترکه ی دست کم 25 سانتی متری به شکل عمودی بایستد. صدای حاصل از تارهای ابریشمین کمتر و در عین حال ظریفتر می باشد. امروزه به جای ابریشم از سیم فلزی سفید نمره 0.18 استفاده می شود

ساختمان ساز دوتار( ایکی تئللی ) :

دوتار دارای کاسه‌ای گلابی‌شکل و دسته‌ای نسبتاً دراز و دو رشته سیم (تار) است. طول دستهٔ آن حدود ۶۰ سانتی‌متر و کل ساز حدود ۱ متر است. قسمت گلابی‌شکل این ساز از چوب درخت شاه ‌توت و دستهٔ آن از چوب زردآلو یا درخت گردو ساخته می‌شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می‌شد.

طبق نظر حاج حسین یگانه از بزرگترین بخشی های ترکان خراسان، برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر شش لا نخ ابریشم را به هم می-تابیدند. حاج حسین یگانه ایده‌آل صداگیری از ساز را نواختن با ابریشم می دانست، چرا که عقیده داشت زبان ساز یا سیم که در قدیم از ابریشم ساخته می شد، باید از جنس خود ساز (چوب توت) باشد .

حاجی قربان سلیمانی یکی دیگر از بزرگترین بخشی های ترکان خراسان، سیم زیر دوتار خود را مؤنث (زن) و سیم بم را مذکر (مرد) توصیف می‌کند. او، علاوه بر این، سیم زیر را به حضرت آدم و بم را به حوا نسبت می‌دهد.

استفاده از تارهای ابریشمی به جای سیم فلزی نیز در شمال خراسان و در نواحی ترکمن نشین رایج بوده‌است.

کوک دوتار خراسان :

 دوتار در شمال خراسان با نسبت چهارم و پنجم کوک می‌شود. با کوک ترکی می‌توان نغمه هایی همچون گرایلی، شاختایی، کوراوغلو، نالش، دوست‌محمد و غریب و شا صنم ..... را اجرا کرد.

باخشی ها و نوازندگان دوتار خراسان :

از سرشناس‌ترین نوازندگان باخشی های خراسان : مرحوم استاد محمد حسین یگانه، مرحوم استاد حاج قربان سلیمانی،‍ مرحوم استاد غلامحسین سمندری ، مرحوم استاد عبدالله سروراحمدی، استاد ذوالفقار عسکریان ، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، مرحوم استاد الیاقلی یگانه، مرحوم مجید تکه، و نظر محمد سلیمانی (تایباد) استاد محمد یگانه، استاد علیرضا سلیمانی، استاد عثمان محمدپرست را می‌توان نام برد

.

سازهای دیگر بل ابریشم :

دوتار ترکمن :

در قدیم جنس تار ها از ابریشم خام تابیده شده بوده و ضخامت یکسانی داشتند. نوازنده معمولا" قبل از نواختن دستمال خیسی را روی تارهای ابریشمین می کشید تا آنها تاب خود را هنگام نواختن حفظ نمایند. امروزه جنس تارها سیم فولادی نمره 0.18 می باشد

دوتار منطقه کتول گلستان :

جنس تارها در قدیم از ابریشم خام تابیده شده بوده است که امروز به جای آن از سیم فلزی سفید نمره 0.18 استفاده می شود

دوتار شرق مازندران

جنس تار ها در قدیم از ابریشم خام تابیده شده بوده است با قطر یکسان و هر تار متشکل از سه رشته ابریشم خام بوده است که امروزه به جای آن از سیم های سفید نمره 0.20 تا0.22 .استفاده می شود

تنبوره تالشی :

جنس تار های این ساز نیز در قدیم از ابریشم تابیده بوده است که در حال حاضر از سیم فلزی استفاده می شود

قوپوز :

آقای ایمران حیدری به نقل از استاد محمود سازنده ی قدیمی این ساز می گوید: در گذشته به جای سیم های نمره ی 0.18 امروزی از تارهای ابریشمی بر روی قوپوز استفاده می شده است. شادروان عیسی دشن نقل کرده به علت سخت بودن تهیه ی ابریشم از سیم های تلگراف و سیم برق استفاده می کردند

تنبور کرمانشاهان: تمیره، تموره، تمور :

جنس تارها در گذشته از ابریشم خام تابیده شده بوده است و ظاهرا" قطر و ضخامت آنها یکسان که امروزه جنس تارها از سیم های فولادی و یا آلیاژی مانند مس و برنج به ضخامت 0.18 می باشد

چورگیر(کرک گیر) جنوب خراسان، سیستان و اردبیل :

چورگیر نوعی ساز و وسیله ی تقلید صدای پرندگان است که معمولا" از استخوان پای پرندگان، چوب و فلز برنج ساخته می شد جنس تارها از زه، روده ی تابیده و ابریشم می باشد

سرود (سروز، قیچک بلوچستان ) :

در قدیم از ابریشم تابیده و زه استفاده می شده است که در حال حاضر از سیم های فلزی استفاه می شود

در کتاب سرگذشت موسیقی شادروان روح الله خالقی آمده است که تا قبل از ورود ویولن به ایران برای ساز کمانچه از تار های ابریشمی استفاده می شده است که شوربختانه بعد از ورود ویولن از سیم های آن برای کمانچه نیز استفاده می شود.

منابع :

1- از منابع قابل استناد در خصوص استفاده از ابریشم به عنوان تئل یا وتر(سیم) ساز و نحو ه ی تابیدن تار ابریشمین می توان به نسخه ی خطی عربی کنزا لتحف نوشته ی حسن کاشانی در قرن هشتم، که در موزه ی بریتانیا نگهداری می شود و به اهتمام زنده یاد تقی بینش در سال 1371 در مجموعه ی سه رساله ی فارسی در موسیقی گرد آوری شده است، اشاره کرد.

2- موسسه ساز پژوهشی مهردا