تاریخچه قالی!

در ایران البته خود کلمه قالی- جاجیم و گلیم تورکی هستند که مجال بحث نیست.

در زمان تسلط مغول ها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) و آمدن هلاکو - قالی بافی به سطح بسیار بالایی از زیبایی و تکنیک رسید. شکوفایی این صنعت شاید با حکومت غازان خان ( قازان خان حاکم تبریز و غیره ) مصادف بود.

اما اوج هنر قالی بافی کلاسیک ایرانی را که از آن به عنوان رنسانس قالی ایران یاد می شود، زمان سلاطین صفوی به ویژه زمان حاکمیت شاه طهماسب اول و شاه عباس ثبت کرده اند. از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده که در موزه های بزرگ دنیا یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان، کارگاه های قالی بافی بنا شد و مراکز گوناگون که قبلأ در تبریز، اصفهان، کاشان، مشهد، کرمان، جوشقان، یزد، استرآباد، هرات و ایالات شمالی، نظیر شیروان، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.

در همان زمان، نقاشان و نگارگران بلند پایه، طرح های خلاصه شده و ترکیبی ترنج در وسط قالی و لچک ها را در آن وارد کردند، یعنی همان طرحی که قبلأ به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتاب های ارزشمند به کار می رفت.

با اشغال کشور به وسیله افغان ها (1722-1721 میلادی)، این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.

البته این را هم بگم که چون الان زمان افتخاره همه چی بنام پرشیا ثبت میشه !!! قالی و تاریخش مال تورکه و پان فارس بنام خودش ثبت می کنه در خارج از کشور و برچسب پرشیا میزنه بهش !!! تاریخ و اثر را باید داشت نه اینکه جعل یا از یک ملت دزدید !! به این میگن دزدی هنر و فرهنگ و صنعت!!!

 

قالی و فرش :

ریشه کلمه قالی از قالین Qalın تورکی و مطابق با معنی ای که در سنگ نوشته های اورخون نیز به کار رفته به معنی ضخیم، مقاوم، پایدار، قوی، انبوه و متعدد است.

بنا به این نگرش قالی به سبب ضخامت و سنگینی در جای خود باقیمانده، جمع نمی شود و نسبت به جیجیم (جاجیم) و کیلیم (گلیم) که براحتی جمع می شود از پایداری بهتری برخوردار است.

این گونه نام گذاری اشیا و حیوانات در زبان تورکی مرسوم است و اما در مقابل معنی کلمه فرش، در لغت نامه های بسیاری از جمله : معین، دهخدا و... آمده است: فرش کلمه ای است عربی به معنی بساط، گستردن، گستردن بساط یا چیز دیگر، گستردنی قالی و پلاس و مانند آنکه روی زمین بگسترانند.

 

کلمه ی قالی در زبان ترکی یا از کلمه ی قالین به معنای زمخت و ضخیم گرفته شده و یا از کلمه ی قالا ( از ریشه ی قالماک ) به معنای مانا، پایدار و ماندنی گرفته شده است که به علت وجود پرز و ضخیم بودن به کلمه ی اول نزدیک تر است .

قالی " پازیریک "

تاریخچه ی قالی ترکان از جمله قاشقایی های که قالی آنها زبانزد عام و خاص می باشد به چندین هزار سال پیش باز می گردد و از جمله قدیمی ترین قالی ها که بدست ترکا ن بافته شده قالی " پازیریک " می باشد که اکنون در یکی از موزه های معروف نگهداری می شود .

قالی در میان درمیان ترکان بخصوص قاشقایی ها به دو گونه بافته می شود که ریز بافت آن قالی، قالیچه، چنته، خورجین و… اطلاق می شود و نوع درشت بافت آن موسوم به گبه است که درنقش های مختلف بافته می شود .

 قالی های ریز بافت عمدتا دربین شش بلوکی ها، کشکولی ها و …. بافته می شود که از نقش های آن می توان به نقش های آت باشی ( کله اسبی )، ناظیم ( ناظم )، کرمانی، محرمات و . . .  اشاره نمود .

قالی اردبیل هنر دستان زنان ترکتبار آذربایجانی در موزه ویکتوریای انگلیس :

قالی اردبیل یک سند تاریخی محسوب می‌شود زیرا دارای تاریخ و امضا است و در سال ۹۱۸ خورشیدی (۹۴۶ ه.ق / ۱۵۳۹ میلادی) در سیزدهمین سال پادشاهی شاه تهماسب بافته شده‌است. این قالی در حال حاضر در موزهٔ ویکتوریا و آلبرت انگلستان نگهداری می‌شود پشم عنصر اصلی تشکیل دهندهٔ این قالی است.

مانند اغلب منسوجات این اثر نیز از تار و پود تشکیل شده، پودها در تمام طول کار به دور تارها تابیده شده‌اند. سطح قالی اردبیل از یک طرح یکپارچه نسبتا ساده با اجزا قرینه و یک شمسه در وسط آن که دو چراغدان در طول آن قرار دارد، پوشیده شده‌است.

وقتی دو انگلیسی در سال ۱۸۴۳ از زیارتگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دیدار کردند دو قالی در آن محل قرار داشت. سه سال و اندی بعد از آن در اثر زلزله این مکان آسیب دید و احتمالا برای تهیه وجه لازم برای تعمیر بنا، قالی ها فروخته شدند. از یک منظر باید تاسف خورد که این اثر ارزشمند و میراث فرهنگی متعلق به اردبیل از محل و مکان واقعی آن دور مانده ولی باید برای نحوه نگهداری آن در موزه ویکتوریا و آلبرت از انگلیسی ها قدردانی کرد!