نگاهی به موسیقی ترکی شمال استان همدان

در شهرستان های شمالی استان همدان: رزن، کبودراهنگ، بهار و قسمت هایی از شهرستان های اسدآباد، همدان و ملایر موسیقی ترکی رایج است. این شکل از موسیقی بنا به استفاده از لحنها و پرده‌های بخصوص با موسیقی آذربایجانی شباهت ها و تفاوتهایی دارد.

با غور در موسیقی ترکی همدان می‌توان شباهت ها و تفاوت های آن را با موسیقی دیگر نواحی ترک نشین در داخل و خارج دریافت. این شعبه از موسیقی مقامی، به وسعت و پیچیدگی موسیقی ترکمنان یا ترکان آناتولی نیست؛ اما از همان اصالت خاص موسیقی ترکی برخوردار است. از موارد شباهت موسیقی ترکی همدان با موسیقی دیگر اقوام ترک می‌توان به بعضی از مقام ها (همچون کوراوغلو، زارنجی و گرایلی)، تعدادی از داستان ها (مانند اصلی و کرم، طاهر میرزا و کوراوغلو)، نحوه پرده‌گیری، ضربات حساب شده دست راست بر صفحه ساز به هنگام مضراب زدن و تغییر سریع میزان ها در یک اجرا اشاره کرد.[۱]

سازهای مورد استفاده :

موسیقی ترکی غالباً با ساز چگور (یا چؤگؤر) اجرا می‌شود و گاهی ساز بادی بالابان را به همراه آن می‌نوازند.

نواختن نغمات ترکی با کمانچه سه سیمه یا چهارسیمه و تار فارسی نیز کم و بیش رواج دارد.

همچنین گاهی در عروسی‌ها از دهل و سرنا و توتک (شؤددک) استفاده می‌شود. در این ناحیه و خاصه در نواحی شمال غربی استان نواختن تنبور نیز رواج دارد.

مقام های تنبور در بین ترک های همدان تا حدودی با مقام های رایج با مناطقی همچون صحنه تفاوت دارد و اشعار ترکی نیز در آن به کار می‌رود.

در اجرای موسیقی عاشیقی همدان ندرتاً از سازهای ضربی مانند دایره استفاده می‌کنند. بلکه بیشتر مقام های ترکی این ناحیه دارای ریتم های ضد ضرب است و نمی‌توان سازهای ضربی را با آنها هماهنگ کرد یا آنکه این کار دشوار است.

عاشیق ها و نوازندگان معروف شمال استان همدان :

اصطلاح عاشق در آناتولی و آذربایجان به خوانندگان سیاری دلالت داشته که انواع مختلفی از اشعار عامیانه یا داستان های عاشقانه ترکی را خلق و اجرا می‌کرده‌اند.[۲] عاشق در استان همدان عموماً به شخصی اطلاق می‌شود که نوازنده چگور است و در حین نواختن، به خواندن و نقل داستان می‌پردازد. غیر از نوازندگان چوگور که غالب عاشق های این استان را تشکیل می‌دهند، به نوازندگان تار که داستان نقل می‌کنند نیز عاشق گفته می‌شود.[۳] از بین عاشیق ها و نوازندگان موسیقی ترکی همدان (با چوگور، کمانچه، ویولون، تار، بالابان، دهل و غیره) می‌ توان از افراد ذیل نام برد:

چوگور : عاشیق حیدر محمودی، استاد هادی گلزاری (لالجین)، عاشیق آقامعلی (علی ورمزیاری از کبودراهنگ)، عاشیق محرمعلی نادری (شرّا)، قدرت باقری‌خجسته (لالجین)، عاشیق شاطر (لالجین)، عاشیق محمود (صالح‌آباد)، عاشیق عباس ملایری (غلامعباس غلامی)، خدایار علی‌یاری (کوهین)، اسماعیل بخشی (کبودراهنگ)، حمزه‌علی‌خان محمدی، حسین آقامحمدی

تار : عاشیق اکبر غفوری (کبودراهنگ)، عاشیق صحبت طاهری، خان‌میرزا (کبودراهنگ)، عاشیق سلمان، عاشیق فرج خوش‌قیافه (لالجین)

ویولون : عاشیق سلمان، عاشیق نجات

کمانچه : قدرت باقری‌خجسته (لالجین)، استاد هادی گلزاری (لالجین)

تنبور : قدیر فرهادی(گنده‌جین)، مهدی ملکی

سرنا و بالابان : رحمانعلی دریایی (کبودراهنگ)، شیرویه محمدی

ویژگی موسیقی شمال همدان :

بسیاری از مقامهای محلی این ناحیه چنان است که نمی‌توان به هنگام اجرای آنها سازهای ضربی به کار برد؛ از این رو به ندرت در کنار چوگور یا کمانچه محلی، سازهایی همچون دایره می‌نوازند. همچنین گروه نوازی نیز در میان نوازندگان محلی همدان چندان رایج نیست. این ویژگی در میان عاشیق های آذربایجان غربی، اوزان های ترکیه و شاهسون های قم، همچنین بخشی‌های شمال خراسان و باغشی‌های ترکمن مشترک است؛ البته دونوازی به شکل چوگور و بالابان یاکمانچه و چوگور کمابیش متداول بوده است؛ اما گروه نوازی چند چوگور با هم یا با سازهای دیگر اصلاً مرسوم نیست. در توضیح تمایل نوازنده‌ها به تکنوازی یا عدم کاربرد سازهای ضربی، می‌توان گفت که اکثر نغمات محلی، ریتم منظم ندارند و در نواختن یک مقام، گاه از میزان های مختلف استفاده می‌شود و تعدادی از مقام ها نیز اساساً ضربی نیست. از سوی دیگر، متداول‌ترین کاربرد این موسیقی، در نقل داستان بوده‌است که عاشیق به مناسبت حال و هوای مجلس و اقتضای داستان پردازی خود، از نغمه‌ها و مقام ها و ریتم های مختلف استفاده می‌کند؛ در حالی که کاربرد هم‌نوازی، اغلب در اجرای تصنیف است ودر موسیقی ترکی منطقة همدان، تعداد تصانیف، اندک است.

عاشیق های همدان از دیرباز در زنده نگاه داشتن موسیقی بومی این ناحیه کوشیده‌اند. ساز اصلی عاشیقها چوگور است که بازمانده ساز کهن «چونگور» است. تعدادی انگشت شمار نیز در نواختن کمانچه مهارت دارند و در دهه‌های اخیر تعدادی نیز به نواختن تار فارسی و ویولون روی آورده‌اند. بالابان و نی فلزی نیز کمابیش در میان نوازندگان محلی رایج بوده‌است.

همچنان که پیشتر گفته شد، بیشترین کاربرد موسیقی ترکی همدان در نقل داستان بوده است؛ همچنان که در بین عاشیق های آذربایجان و بخشی‌های ترکمن و ترکان شمال خراسان رایج است.

داستانهای رایج در نواحی شمال همدان که عاشیق ها روایتگر آن هستند

    اصلی و کرم

    بهرام و گلندام

    تیلیم‌خان و مهری

    حمرا

    خسته‌قاسم و لزگی‌احمد

    خسرو و صنم

    رضا گؤیچک

    زهره و طاهرمیرزا

    سلیم شمس

    سیدی

    شاه‌اسماعیل

    شیرین بیرچک

    صیاد و سادات

    عاشق آیدین

    عباس و گل‌گز

    غریب و شاه‌صنم

    کور اوغلی

    کلبی و حوری‌زاد

    گرگرلی محمد

    محمد بیگ‌‌جان سوداگر

    محمد و پری

    محمود و نگار

    معصوم و افروزپری

    ورقه و گلشاه

منبع : مشق عشق : اینجا