قصر خورشید کلات نادری و هندسه پنهان آن :

دژ کلات نادری (نادیر که له ته سی) در شمال شرقی مشهد و در میان کوه های کوپه داغلاری قرار گرفته است و موقعیت خاص طبیعی آن از جمله پدیده های استثنایی است. تیغه های کوه که بر گرداگرد آن کشیده شده اند دژ کلات را نفوذ ناپذیر کرده اند.

علاوه بر بنای قصر خورشید آثار باستانی دیگری از عصر ترکان سلجوقی (قرن 5 و 6 هجری) و ترکان تیموری (قرن 9 هجری) در آن موجود است. و متون تاریخی نشان می دهد که آنان در کلات حضور طولانی مدت داشته اند (لباف- 1376 ص 169 و 170).

دو بنای مهم در این شهر به جای مانده که یکی مسجد گٶیلو مسچید (مسجد کبود گنبد) متعلق به دوره تیموری و به سبک آذربایجانی و دیگری قصر خورشید به سبک اصفهانی است.

قصر خورشید بنا به دستور نادر شاه افشار بنیان گذار دولت تورکی افشاری ساخته شده است. بعضی بر این باورند که قصر خورشید برای نگهداری جواهرات زیادی که نادر با خود از هند به غنیمت آورده بود، ساخته شده است (استرآبادی 1387 ص 190).

کتیبه ترکی نادری

کتیبه نادری با 24 بیت شعر ترکی که در مدخل غربی قلعه کلات نادری در سینه کوه حک شده، ارزش تاریخی فراوانی دارد، به طوری که بسیاری از مسائل مهم تاریخی عصر نادر، به خصوص سیاست مذهبی و خارجی و اصل و نسب وی را می توان بر پایه آن بررسی کرد.

در این کتیبه، اصل نسب نادر به امیر تیمور می رسد و در حوزه مذهب نیز، اشارات و بیاناتی دارد که بسیار در خور توجه است. او به صراحت اعتقاد و علاقه باطنی خویش به خدای یگانه بیان داشته است. نکته مهم دیگر اینکه اشعار با آوردن نام شاعر (گلبن) افشار در بیت پایانی، خاتمه می یابد.

قصر خورشید :

بنای قصر خورشید یک طبقه زیر زمین و یک طبقه همکف به شکل هشت و نیم هشت دارد.

قصر خورشید در مدت شش سال ساخته شده و بعد مورد استفاده قرار گرفته است (استر آبادی 1387 ص 190) می توان آنرا بعنوان واحد کلی در نظر گرفت که روابط معنی داری بین اجزا و کلیت بنا موجود است. این امر احتمال طرح آنرا بر مبنا الگوی هندسی از پیش تعیین شده را تایید می کند.

این بنا با طرح استثنایی و پر رمز و راز خود از آجر ساخته شده است و نمای بیرونی آن را از سنگ های همان منطقه تراشیده اند. بیش از هر چیز استوانه ای با نیم ستون های سنگی که مانند برجی از میان بنا بالا آمده است، چشم گیر است. چنین نمایی هیچگاه در جای دیگری دیده نشده است.

نما و مقطع هماهنگ با هم بر مبنا شش ضلعی منتظم است که در آثار معماری ایران منحصر بفرد است.

قصر خورشید در نگاه اول به شدت تحت تاثیر جلوه های معماری هند است. مصالح بکار رفته در نما و حجاری های انجام شده روی آنها ظاهر بنا را به آثار معماری هند شبیه کرده است. ویژه گی پنهان هندسی آن در کنار ویژگی های دیگر طرح آنرا به یکی از نمونه های ارزنده معماری تبدیل کرده است.

منبع : بر گرفته از مقالعه پی.دی.اف، باز شناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی- مطالعه موردی قصر خورشید و هندسه پنهان آن -  نویسنگان : مجتبی رضا زاده اردبیلی، مجتبی ثابت فرد