ضرب المثل های ترکی نیشابور

قونشو یورددان آتا بابا سوزلری : ضرب المثل هایی از دیار آشنا

 توپلایان : جمع آوری شده توسط : اسلام مصطفوی

 لازم به ذکر است که ضرب المثل هایی که در زیر می آید طی یک کار میدانی فلکلور در فروردین ماه سال ۱۳۸۹ در بین روستا های ترک زبان خوراسانی انجام شده است .

دمه لیم کی آشاغیدا گَلَن آتا بابا سوزلری نیشابور شهرینین 7 دانا تورک کندین نن یغیلیب ( خوور شهری ،بو‍ژان و اردوغش 15 کیلومتر نیشابورون دوغوسوندا، بشر آباد، صوما و رشید آباد 8 کیلومتر نیشابورون قوزی دوغوسوندا، باغ شن گَچ 10 کیلو متر نیشابور شهرینین قوزی اینده . ) بتون یازیلار چالیشیلیب خوراسان تورکوسی نن یازیل سین و بعضی ناتانیش کلمه لر خوراسان توکوسونن ، پارانتز ایچینده آذربایجان تورکوسونه چورولوب .

** لازم به ذکر است که ضربالمثل های فوق الذکر از ۷ روستای ترک زبان در اطراف شهر نیشابور جمع آوری شده است .( شهر خوار ، بوژان و اردوغش ۱۵ کیلومتری شرق نیشابور، بشر آباد، صوما و رشید آباد ۸ کیلو متری شمال شرق نیشابور، باغ شن گچ ۱۰کیلومتری شمال نیشابور .) سعی شده تمامی نوشته ها به زبان و لهجه تورکی خوراسانی آورده شود برخی کلمات اصیل تورکی خوراسانی در داخل پارانتز با کلمات تورکی آذربایجانی نوشته شده است .

1- ... یول وئرمه اَوَه ، وقتی یول وره ی اَوَه چاریق، پِتَوسینه (ساقبند) گلیه  (.... را به خانه ات راه نده اگر این اشتباه را کردی او با چارغ و ساق بند وارد خانه تو می شود )

 #منظور .... ائوه قویما  اونا ائوز وئرسن اووئون احترامین سیندراجاغ، کورد ی کنده قویمایین.

2- بلارغی ( نابلد ) گلمَیَه  قالیا ( کنده) : اشناس را به روستا راه ندهید 

#  منظور نابلد و یا ناتانیش آداما یئر ساتمایین اونی کنده قویمایین .

3-  ساری سامان هچوقت کاداندا ( تایادا ) قالمی.  : کاه زرد هیچوقت در کاهدان نمی ماند

# منظور هئچ قیز آتاسینین اوینده قالمیاجاخ .

4- آت کیمی دی مینَنین ، دون کیمی دی گیَنین :آت کیمیندیر مینه‌نین ، دون کیمیندیر گئیه‌نین

# منظور هرکس اوز وسایلینا مالیک دیر .

5- پیشیه دُنبَه یِتیشمیه دییر تَلخدی .: دست گربه به گوشت نمی رسد می گوید تلخ است.

6- قوش هرنمنه چاغ اُولیَه گوتی دار راغ اُولیَه. : پرنده هر چه قدر چاغ تر باسنش تنگتر می شود.

# منظور پوللی آداملر آز خرج ایلیه للر .

7- تا عقیلی فیکر اِدسین دَلی سوودَن گَچیپدی : عاغیللی فکر ائدینجه، دلی سویو کئچر.

8- بیزیم اَشَگیمیز کیچیک لیکدن  دُمبو (قویروقی) یوخدو : خر  ما از کره گی دم نداشت.

9- سیچیپ پوخونی یئی .

# منظور چیلیس و پول خرج المین اینسانلارا سویلنیر .

10 قوردَن دانیشمهَ قورد گَلیَه : از گرگ صحبت نکن سرو کله گرگ پیدا می شود.

#  منظور پیس آدامنان دانیشاندا مواظیب اول.

11- راست گَپی(دانیشیق) چاغلادَن(اوشاخدان) اِشید .: سخن و حرف راست را از بچه بشنو .

#منظور اوشاق دوز دانیشان اولار و گوردویونو دیر .

12- دَووَه کی شور ایستَسین بوینونی اَیَری . : شتری که کشک می خواهد باید گردنش را خم کند.

# منظور بعضی ارزیشلی شئی لری الده اتمگیچون گرگ زحمت چکیله .

13 - آشدان قالَن قوشون سو توتَر.: پرنده ای که دیر به غذا می رسد باید به آب قناعت کند.

 # منظور نعمتین قدرینی گرک بیلمک .

14 - بهاردَن تابستانَن خوش اُلَر، زیمیستان کی گَلَر آداملری جینسی کم اُلَر : زمان وفور نعمت در بهار و تابستان همه در گرد تو اند ولی در شرایط سخت تنها هستی .

# منظور نعمت و پول اولاندا چوخلی دوست تاپیلار آمما یامان گونده دوست آز اولار .

15 - ییکی (ایکی و یا 2) داشین آراسینَن ییمشاخ یون ( اون، چورک اونی ) ایستر: در سخحت ترین شرایط خانواده باید تامین شود.

# منظور چتین شرایط اقتصادی ده گرگ خانوادیه چورک یا همان پول یتیره سن ، اوو

16 -  آدامینین دوزومو پولسیز دیغا آز اولار .

17- اگَر سَن کورَن من بینایَم : اگر تو کوری من بیناییم .

#منظور سن من نن هله آز بیلیر سن ، واقتوا قالیر هله .

18 - من سَنَن نیئچه کوینَک چوخراغ ایرتمیشَم ( جیرمیشام : من چند پیراهن بیشتر از تو پاره کرده ام.

#منظور منیم تجروبم وبیلگیم سن نن چوخدو .

19 - بو ساقَلی کی من دگیرماندَه(دییرمان) آغارتمَمیشَم. : این ریش هارو که تو آسیاب سفید نکرده ام  

20- چاخ (قویو) کس کین پارتمَا (قازما) اول اوزین بعد رفیقین : چاه مکن بهر کسی اول خودت بعد رفیقت

#منظور چالیش گینان یاشایشدا دوز اولاسان.

21- کوینَه چورَک چاشت (ناهار ) اولمَز ، کوینَه دوشمن دوست اولمَز .:  نان کهنه ناهار و دشمن کهنه دوست نمی شود

#منظور گرگ هر چاغدا آییغ اولا اینسان و هر کسه اعتیبار ایلمیه.

22- بوژانَ ( بوژان بیر تورک کندی نیشابورشهرینین 14 کیلومتر دوغوسیندا) گِدیرَن

23-  چورَک کُتَه ی (گوتور)  یا جانینن گِچ. :  اگر قصد سفر به روستای بوژان را داری یا با خودت نان ببر یا از زندگی خودت بگذر

#منظور بوژان کندینده قوناغا آز احتیرام ادیللر.

24- کُور کُور هَ  دییر عصام گُتویَه : کور به کور می گویید عصاییم در شکمت

#منظور ایکی هم سطح آدام بیر بیرین اَله سالاندا ایشلنیر .

25- ایلان پینَه (یارپیز) دَن یامانی گلیر آغولون (یواسینین) دامینان گوَری : مار از پونه بدش می آید در خانه اش سبز می شود  

#منظور دووشان چوماغا راس گلن تک ایکی ایختیلافلی کیمسه بیر بیرینه راس گلیر.

26- تا زمانی کی واریدیک بیر کس بیلمه دی بیز کیمَک، نیچین بیردَیَک، آُولَه ی

27 -  بیز اُولمَیَک بعد آنسیله بیز کیمیدیک و نه اِئتدیک .:  تا زمانی بودیم کسی قدر ما را نشناخت، زمانی که ما رفتیم قیمت و ارزش ما معلوم خواهد شد

# اینسان گرک دیریلیخده بئوک لرینین قدرینی بیله ، اولنن سورا پشمانیخدان بیر شئی اولماز .

28- اَودَه یوغوم دی سوغَن(سوغان) ایدعام چینار سیندیریر:  در خانه ندارم پیاز ادعایم درخت را می شکند

29- هَنیز ایشَه مه میشَی گئجه اوزاقدی  : فعلا ابتدای کاری زمان بسیار است

#منظور قاباخدان دئمک توشمئز گوی گورخ سوراسی نه اولور .

30- هئچ واقت یئر کی بلند اولسَن سو ایچمیی: هرگز نخورد آب زمینی که بلند است  

# منظورغروری و اوزون توتان اینسان بئیوک اولا بیلمز .

31- بیر اَل سَسی یوخدو  : یک دست صدا ندارد

32 - دره گز دَن قویون آلدُوم بالام اوزوم چون اوُیون آلدوم .:  از درگز گوسفندی خریدم ، خودم را در درد سر انداختم

33- گِتدیم صاباب اِدیم کاباب اُولدیم .:  رفتم صواب کنم کباب شدم

34- خدا آننَدی کی اَشَگه (اِششَگ، اولاغ ) شاخ بِرمدی اگر بِرَردی ، ورَردی سیغیرین (اینَگین) قارنینی ایرتردی .:  خدا خر را شناخت و به او شاخ نداد اگر این کار را می کرد خر شکم گاو را پاره کرده بود

# منظور تازه بیر پست یا مقامدا اوزون توتان آداملارا توش گلنده ایشه آپاریلیر

35- هر کَسین ایچ (3 ویا اوچ) دَنه قویون لقی( آریخ ) بار ( وار ) ایدعای خدایلیق اِدیر .:  هر کس سه گوفتد لاغر دارد ادعای خدایی میکند

36- کَتَه لیق (بیوک اولماق ) عقله دی نه یاشَه .:  بزرگی به عقل است نه به سن

#منظور هر ایشده گرک مشورت اولسین ، هر آغیزین بیر نیتی وار .

37- دیوار سیچانی بار ، سیچاندَه قیلاقی بار .:  دیوار موش دارد و موش هم گوش

#منظور هر سوزی گرک هر آدامین یانیندا دانیشمیا سان  .

38- ایتدَن دوغ آدَم اُول . : از سگ زاده شو ولی آدم باش

#منظور سنین خانوادون پیس اولسا دا چالیش سن یاخجی اولاسان .)

39- هر کس هرکس باشارمی خرمن دوکسون قَررَه( قاری، قوجا ) کیشی  ایستَر کَتَه ( بیوک ) اوکوز.  :  هر کس نمی تواند خرمن بکوبد گاو نر می خواهد ومرد کهن

 #منظور هر ایشین یولی وار  ناشی آداملارا توش گلنده ایشلنیر .

40 - پَروَری ( رشد اِلَمیش آغاج ، یوغونلا میش آغاج ) چمبر ( گیرده بیر وسیله ، تر آغاچ دان دوزلینیر کی اونان اوت یغالار ) اُلمَز. : در خت تنومند را نمی توان برای ساخت چنبر به کار برد

#منظور اینسانین سینی کچدیغیجن باشار دیغلاری آزالیر .

41- بیر به عقل آدم داشی آتیر چاهه ییز ( 100 و یا یوز ) عاقیللی باشارمیلَر اونی چیخاردَه. : یک بی عقل سنگی را به چاه می اندازد 100 عاقل نمی توانند آن را در بیاورند 

42- دُوار(داوار ، قویون قوزی) بد علف پیشانَن ( بولاغین اولینَن ) سو ایچَر .: گوسفند بد علف از ابتدای نهر آب میخورد

#منظور یئرین بیلمه یین آدام لارا ایتلاق اولور .

43 - قیچییی (قچ ، اَیاق ) کَفشیَه ( باشماقوا) گِرَه اوزاد .:  پای خود را اندازه کفشت دراز کن

#منظور باشارمادیغین و بیلمدیغین ایشین دالینا گئتمه .

44- نَنَم عَمَم چین دیی ،عَمَم خَلَم چین دیی .:  مادرم به عمه ام می گویید ، عمه ام هم به خاله ام

45- بیر اُمور زیندان دَه اُول ، بیر لحضه آدَمِ به عقیل اُلمهَ .:  یک عمر در زندان بمان ولی یک لحضه آدم بی عقل نباش

46- قازان قازانَه دیَه ی اُوزون قارادی:  دیگ به دیگ میگویید رویت سیاه.

یاشاین خوراسان تورکلری

قایناق : بوردا