نقشه محمود کاشغری، اولین نقشه جهان

    نویسنده : محمد چیتگز 

    دیلماج: حمید بیات 

    محمود کاشغری را می توان بزرگترین زبان شناس تمامی دوران ها دانست. وی نه تنها در زمان خود، بلکه بعد از آن نیز در تمامی مناطق ترک زبان نامی مطرح بوده است. دیوان لغات الترک تنها یک فرهنگ لغت نیست، بلکه منبع جامعی از زبان شناسی و شیوه شناسی ترک زبانان می باشد. اساس تحقیق ما در این مقاله در مورد نقشه محمود کاشغری می باشد که در دیوان الغات ترک آمده است.

کاشغری در دیوان چنین می نویسد: « از روم تا ماچین طول ایالت های ترک نشین و عرض آن 8000 فرسخ می باشد» دیوان لغات الترک از لحاظ اتنوگرافی، کارتوگرافی، آنتولوژی و فولکلور منبع قابل استنادی می باشد. ما نقشه محمود کاشغری را از لحاظ اونوماستیک (onomastik) یعنی علم اسم شناسی مورد بررسی قرار خواهیم داد.

همانطور که خود کاشغری اشاره می کند، این نقشه برای مشخص نمودن مناطقی که ترکها در آن زندگی می کنند، رسم گردیده است. این جغرافیا از غرب تا مناطق قیپچاق ها و فرنک ها از جنوب غربی تا حبشستان از جنوب تا هند و از شرق تا ژاپن و چین امتداد می یابد. با مرکزیت یارکند، کاشغر، بارسقان، یف روچ، ایکی اوکوز، تالاس و ... شهرهای ترک نشین زیادی در این منطقه وجود دارد. در عین حال این نقشه به عنوان اولین نقشه است که ژاپن نیز در آن ترسیم شده است.

در این نوشتار ما بیشتر از نام کوه ها و رودخانه ها و مکانها . همچنین از رنگ های به کار رفته در این نقشه سخن خواهیم گفت. در نگاه اول رنگ های زرد، قرمز، سبز، سیاه و آبی در این نقشه به چشم می خورند. آهنگ این رنگ ها و نحوه چیدمان آنها در این نقشه تصادفی نیست. نقشه کاشغری با تأثیر از عرف و فرهنگ ترکها و رنگ های پر اهمیت در زندگی آنان، تصویر گردیده است.

ذکر این نکته نیز مفید می باشد که محمود کاشغری مرکز این نقشه را شهر بالاساقون نشان می دهند. 1- اولین نقشه جهان ترک از لحاظ علم اسامی کوه ها (oronomi) علم اسامی کوه ها (oronomi) به بررسی اسامی کوه ها، تپه ها و صخره های موجود در یک منطقه می پردازد. در نامگذاری کوهها از شیوه های متفاوتی استفاده می گردد. اما معرفی و نشان دادن کوه ها با رنگها، برای اولین بار در دیوان لغات الترک دیده می شود. در نقشه ها کوه ها بر اساس ارتفاعشان با رنگ های قهوه ای تیره، متوسط و کم رنگ نمایش داده می شود. اما در نقشه محمود کاشغری کوهها با رنگ قرمز نشان داده شده است. در گوشه پایین و راست نقشه با حروف الفبای عربی، عبارت« الحمر الجبل» یعنی کوههای سرخ دیده می شود. در منطقه آنادولی اسامی کوهها، تپه ها و رودخانه های زیادی با لقب قرمز و طلایی( قیزیل) نامیده می شوند. رنگ قهوه ای به علت اینکه از رنگهای اصلی طبیعت نمی باشد در فرهنگ ترکها مورد استفاده قرار نگرفته است.

محمود کاشغری با ترسیم کوه ها با رنگ قرمز در نقشه خویش، در صنعت نقشه کشی مهارتی برتر از دوران خویش به نمایش گذاشته است. در فرهنگ ترکها، رنگ سرخ با رنگ قرمز طلایی تفاوت دارد. استفاده از رنگ سرخ امروزه نیز در پرچم کشورهای ترک زبان دیده می شود. این رنگ در باور و ایمان مردمان نیز رسوخ نموده است. به طوریکه در این اعتقادات به وجود « روح سرخ» که محافظ مردمان می باشد، برخورد می کنیم. 

2- اولین نقشه جهان ترک از لحاظ اسامی دریاها (pelagonim) محمود کاشغری در نقشه خود دریاها را با رنگ سبز نشان داده است. در سمت بالا و راست نقشه با الفبای عربی کلمه « الخضر البحار» یعنی «سبز دریاست» نوشته شده است. محمود کاشغری با این کار، تمایل و رغبت ترکها را به استفاده از رنگ زرد، سبز و قرمز و اهمیت این رنگها در زندگی آنها را نشان می دهد.

3- اولین نقشه جهان ترک از لحاظ علم اسامی رودخانه ها (POTAMONIM) محمود کاشغری رودخانه ها را در نقشه خویش با رنگ خاکستری نشان داده است. در سمت چپ و بالای نقشه با حروف عربی کلمه « العبر الانهار» یعنی «خاکستری رودخانه است» نوشته شده است. این خاکستری تمایل زیادی به آبی آسمان دارد. رنگ آبی آسمانی، سمبلی از بی نهایت، امنیت، آرامش، دوستی، وفا و صداقت می باشد. ترکها از قدیم به خدای آسمان اعتقاد دارند. در متن اویغوری داستان اوغوزخان نوشته شده است که گرگ آبی آسمانی، علامت خداوند و نشان دهنده راه می باشد. تفاوت بین رنگ آبی آسمانی و آبی دریا را محمود کاشغری در نقشه خود رعایت نموده است. به طوری که ابتدا وقتی به نقشه نگاه می کنیم؛ آبی دریا و رودها یکی است؛ اما وقتی دقیق تر می شویم، تفاوت بین این دو رنگ را می بینیم.

4- اولین نقشه جهان ترک از لحاظ نشان دادن محل سکونت محمود کاشغری در نقشه خود کشورها، شهرها و محل سکونت مردمان را با رنگ زرد مشخص نموده است. کلمه « الصغر الرمال» با حروف عربی در گوشه پایین و چپ نقشه دیده می شود. رنگ زرد نیز در فرهنگ ترکها جایگاهی بس ارزشمند دارد. محمود کاشغری اگر چه با رنگ زرد در نقشه خویش صحراها و شن زارها را مشخص نموده است، معرفی شهرها نیز از آن رنگ استفاده کرده است. رنگ زرد در فرهنگمان رنگ خورشید است. همچنین در شامانیزم رنگ زرد، سمبلی از مرکزیت در جهان و آفرینش و در عین حال سمبلی از حکمرانی نیز می باشد. اگر چه محمود کاشغری از رنگ زرد برای نشان دادن شنزارها استفاده کرده، اما در مثالهای ذکر شده می توان گفت که این رنگها سرزمین های ترک نشین را نیز نشان می دهد.

5- اولین نقشه جهان ترک از لحاظ نشان دادن مرزها محمود کاشغری در نقشه خویش حدود شهرها، کشورها و محل سکونت انسانها را با رنگ سیاه و قرمز نمایش داده است. رنگ سیاه علاوه بر اسامی کوهها، نمایانگر حدود مرزها نیز می باشد. در فرهنگ ترکها معنی و جایگاه مورد استفاده هر رنگ متفاوت می باشد. در نمایش شهرها رنگ قرمز از رنگ سیاه موجهه تر می باشد. رنگ قرمز سمبلی از قدرت و شکست ناپذیری است. 

6- اولین نقشه جهان ترک از لحاظ نمایش دادن جهت ها محمود کاشغری جهت های جغرافیایی را نیز در نقشه خود نشان داده است. نکته قابل توجه در این نقشه، بهره گیری از جهت های ثابت جغرافیایی می باشد که امروزه نیز مورد استفاده قرار می گیرد. نقشه محمود کاشغری با منطق جهت یابی در دنیای قدیم ترکان مطابقت دارد. این سیستم در امپراطوری هونها، گؤگ ترکها و آبده های اویغوری یکسان می باشد. نمونه این سیستم، امروزه نیز کاربرد دارد. مثلاً دریای سیاه، دریای شمال، دریای سفید، دریای جنوب، باد سفید( بادی که از جنوب و جنوب شرقی می وزد) باد سیاه ( بادی که از شمال و شمال غربی می وزد)

قایناق: بایرام درگیسی، زنگان، ۲۲سایی، ص۹، ۱۳۸۸