بایاتی‌ها؛ عظمت در عین خُردی
+0 به یه ن
بایاتی‌ها؛ عظمت در عین خُردی
نویسنده : رضا همراز
بایاتی یکی از شاخص‌ترین و رایج‌ترین شعرهای فولکلور شناخته شده در میان اقوام تُرک است که هم‌پای پیدایش اقوام ترک به عنوان ماحصل بینش‌ها و برداشت‌ها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و دنیائی از حکمت و پند و اندرز را به ساده‌ترین زبان ممکن به نسل جوان ارزانی داشته است. همین کوتاهی و سادگی که در عین حال دنیائی از معانی و مفاهیم را در خود نهفته است ویژگی منحصر به فرد از این قالب شعری جذاب ساخته است. در عین حال بایاتی قدیمی‌ترین شعر رایج در بین اقوام ترک است که پیش از رایج شدن خط و الفبا ساری و جاری شده و قدمت آن به هفت تا هشت هزار سال می‌رسد.
مهندس میر علی سید سلامت که در عرصه اسطوره‌ها جستارهای ارجمندی کرده، معتقد است فشردگی مضامین، معنانی، احساس، عاطفه و منطق از این قالب هفت هجائی معجونی ساخته است که در هر هجایش معارفی هزار ساله مستتر است.
نظریات دیگری نیز در مورد تکوین بایاتی‌ها ابراز شده من‌جمله از جنابان آیدین و عالیم قاسم‌اوف که بایاتی را شعر رایج طوایف اوغوز می‌دانند که در کتاب دده قورقورد که نظایری از ان نقل شده است.
۱- بزرگ‌ترین زبان‌شناس متقدم ترک – محمود کاشغری – بایاتی را شعری می‌داند که معنائی اسمائی دارد و توسط یکی از طوایف اوغوز معروف شده است.
۲ ـ شاعر اویغور ترک عصر ۱۵، عالم یوسف خاص حاجی بیگ بالاساغونلو اثر مشهورش « قوتادغوبیلیک » را با نام خدای بایاتی آغاز می‌کند و افتخار می‌کند که سخنش را با بایاتی آغاز می‌کند.
۳ـ از هر جنبه به این قضیه نگاه کنیم متوجه می‌شویم که جز در حصول به ابواب معرفت که بی‌گمان ناشی از فیض رحمان است امکان تقریر این گوهرهای روشن‌تر از آفتاب وجود ندارد.
۴ـ ابوالقاضی خان خیوه‌لی نظرش این است : معنای بایاتی همان غنی است.
۵ـ بایات ثروتمند و پرنعمت بودن است.
۶ـ بایات همان تاملات شب زنده داری ارواح پرهیزگارست.
۷ـ بایات در موسیقی ترکی نام یک مقام است.
۸ـ بایات یک معنای دیگرش کهنه و تازه نشدنی است.
۹ـ آ.ن.سامویلوویچ بر این نظر است که بایاتی از همان اصطلاح بایات به عنوان غنی سرچشمه گرفته است.
۱۰ـ سلمان ممتاز متن‌شناس و پژوهش‌گر و ادبیات خلق سلمان اعتقاد دارد همین توافق کلی منابع و مراجع ترکی دال قطعیت وجود واقعیتی بنام بایاتی است. بعضی مولفین بایات را پسر دوم گون خان – فرزند خان اوغوز – می‌دانند که از کلمات: بای یعنی بزرگ و غنی و آت (آد) پسوند اسم تشکیل یافته است.
بسیاری از شاعران بزرگ و بی‌مثال ترک چون ملامحمدفضولی، ملا پناه واقف و صمد وورغون در زمینه بایاتی طبع ازمائی هائی کرده‌اند. همان‌طور که تاریخ ادبیات نشان داده شعر زیبا و نغز پاسخ درخوری را می‌گیرد که در حافظه قومی باقی می‌ماند.
در ترکمانان عراق نیز بایاتی به اسم خوریاتی مصطلح است با این فرق که مصراع اول سه چهار هجائی است و مابقی مصراعها هفت هجائی می‌شود. چند نمونه خوریاتی :
۱- آخ چالار ۲- داغین داوار
باشتا گوزل آخچالار گزیری داغین داوار
یاری الدن گیده نین سیودانین ای خوشتو
حسرت چکه راخ چالار. المی داغیندا وار.
۳- داغلار منه ۴- غربت آجی
مسکن دی داغلار منه اکتیم غربت آغاجی
یار کونلوم نیشان قویدو ننه باجی دان اوزاق
سیندیردی داغلار منه. چکیلمز غربت آجی.
۵- گله سن ۶- ویراندی
سحر یئلی گل؛ اسن باغ بایغوشلا ویراندی
کونلومده بیلسه نه وار باغوان بیر جان ایسه سه
هیچ دورمادان گله سن. یوز بولبول جان وئرندی.
بایاتی‌های ما پر هستند از حسرت‌ها، آرمان‌ها، آرزوها، حکایت فضل و شرافت، تعریف خوبیها و مذمت بدی‌ها و بی وفائی‌ها:
۱-آیری لیب سان یانیمدان ۲-حاجا گئدر حاجی لار
گوزیاش گلیر قانیمدان حقه یئتر حاجی لار
من بئله فیکر ائدیرم قارداش اولسه گوز یاشین
روح آیریلیب جانیمدان . آل قان ائدر باجی لار.
۳- ایکی گوزلری آلا ۴- سسیمی ساللام باشا
آناوا دردین قالا سسیم دوشر داغ – داشا
قیزیل گولون مثلینده هامیدان چوخ یانیقلی
نه تئز سولدون آی بالا. باجی آغلار قارداشا.
تنوع مضمون به این فراوانی در هیچ شعری به اندازه بایاتی دیده نمی‌شود.
یکی از سرگرمی‌های قدیم مجالس بایاتی‌خوانی و سرودن بایاتی فی‌البداهه بوده است که قاعده آن شروع مجلس با این بایاتی بود:
بایاتیلار باشلاندی
عشق اورک‌دن جوشلاندی
آناما خبر وئرین
منیم تویوم باشلاندی.
پایان این مجالس با این بایاتی بود:
بایاتی نین آخیری
شوشه ساخلار چاخیری
غم چکمه دلی کونلوم
یار سنین دیر آخیری.
دنیائی از معنا و فلسفه و اشراق به طور اعجاز آمیزی در این بایاتی‌ها مستتر است:
قوهوم اولدوم یادلارا
اوز ائلیمه اولدوم یاد
هر دیله عالیم اولدوم
اوز دیلیمده به‌ساواد.
در خاتمه می‌خواهم از بین بایاتی‌هائی که در این سالیان خوانده‌ام و با آنها مانوس بوده‌ام آن‌هایی را که به نظرم از هر حیث بی‌نظیر هستند را با شما به اشتراک بگذارم:
۱-تبریزیم سینه سینه ۲- عزیزیم کاساد اولماز
گون دوشدو سینه سینه مرد الی کاساد اولماز
ستار گولله سی دیسین یوز نامردین چوره یین
دوشمنین سینه سینه دوغراسان کاساد اولماز .
۳-زامانا ها زامانا ۴- عاشیقین هاراییندان
اوخو قویدوم کامانا ائل یاتماز هاراییندان
ائششک لر آرپا یئییر گونده بیر کرپیچ دوشور
آت حسرتی سامانا عومورون ساراییندان .
۵- عزیزنم یوزده وار ۶- قارانفیل آبی گرک
اللی ده وار یوز ده وار یار یارین بابی گرک
اوپمه لی دابان گوردوم ذره جه عشق اولانین
توپورمه لی اوز ده وار دریا جا تابی گرک .
۷- عزیزینم هارا وار ۸- عزیزینم هارای لار
اوچ قانادلان ؛ هاراوار هر اولدوز لار هر آی لار
یار باغریمین باشینی باشیم جلاد الینده
گور یانمامیش هاراوار ؟ دیلیم سنی هارآیلار
فهرست کسانی که در زمینه تحقیق درباره بایاتی فعال بودند:
۱- بایاتیلار / مرحوم استاد محمد علی فرزانه
۲- استاد یحیی شیدا
۳- مرحوم صمد بهرنگی / پاره پاره کیتابی نین سون بولومو
۴- مرحوم بهروز دهقانی
۵- نصیر پایگذار / باللی بایاتیلار
۶- حسین فیض الهی وحید (حسین اولدوز)
۷- محمد مهراب / اصیل بایاتیلار
۸- محمد عبادی قاراخانلو (آلیشیق) / کوچورمه
۹- مرحوم دکتر سلام الله جاوید / فولکلور صحیفه لری کیتابی
۱۰- جمشید شیبانی / اوچ جلد بایاتی بولاغی عنوانی ایله
۱۱- تبریز بایاتی لاری
۱۲- ناصر احمدی
۱۳- رحمتلی یحیی آرین پور
۱۴- تاسف له بو کیتابین طالعندن خبر سیزیک
۱۵- بوگونکو بایاتیلار
۱۶- حسین حسینچی قره آغاج
۱۷ قاراداغدان بایاتیلار / یونس فلاحت و حمزه نامی
۱۸- بایاتیلار و آتا بابا سوزلری / پروین پاکروان
۱۹- میر علی سید سلامت
۲۰- بهروز دولت آبادی (چای اوغلو) بایاتی بایات اولماز
۲۱- قول درزی
و…
منابع و توضیحات:
۱- اره‌نلر باغچه سینده‌ن جناسلی خوریاتلار، اسعد اربیل، اربیل ۲۰۱۰ – کولتور مطبعه‌سی؛ اربیل
۲- بایاتی؛ اوسطوره باخیمیندان – میر علی سید سلامت ؛بیرینجی چاپ ۱۳۸۷ ؛ تبریز – نشر هاشمی سودمند
۳- منیم (رضا همراز) شخصی یادداشت لاریم
۴- آذربایجان خلق ادبیاتیندان بایاتیلار – م. ع. فرزانه – تهران ۱۳۸۲؛ نشر اندیشه نو
۵- بایاتی سوزونون کوکو و آنلامی، پرویز همت جو، آیلیق دانشجویی سحر درگی‌سی؛ بیرینجی ایل؛ آلتینجی سایی؛ آذر ۱۳۸۹ – تبریز
۶- بایات بویو، «بایات» سؤزو، بایاتیلار – آیدین قاسیم‌اف، کوچورن : م – تورابی