نخستین اثر فرهنگی ترکان بعد از اسلام و علت نگارش آن و سفارش پیامبر(ص) برای یادگیری زبان ترکی :

قدیمی ترین و مهمترین اثر نوشته شده به زبان ترکی، بعد از مسلمان شدن ترکان و با قید تاریخ تالیف، « دیوان لغات الترک » اثر دانشمند ترک، محمود کاشغری در سال 1072 میلادی (451 ه.ق) می باشد که این اثر نخستین دایره المعارف جهان به شمار می رود.

در این اثر گران قیمت، که نزدیک به هزار سال پیش نوشته شده است، اطلاعات و معلومات مبسوطی از زبان و لهجه های ترکی، لغات، دستور زبان، عادات و رسوم ترکان، ضرب المثل ها، داستان، مرثیه، کلمات قصار، و در حدود 300 قطعه دو بیتی و پندنامه و غیره به همراه نقشه رنگی مناطق زندگی ترک زبانان جهان ارائه شده است.

محمود کاشغری در سبب و انگیزه تالیف دیوان لغات الترک گوید: « از امام ثقه ای از مردم بخارا و نیز یکی از امامان اهل نیشابور شنیدم، و هر دو سلسله سند از رسول خدا (ص) روایت کردند که چون آن حضرت نشانه های رستاخیز و فتنه های آخرالزمان و خروج ترکان غز را بیان می فرمود چنین گفت» :

اوجا یالواجیمیز بؤیله بویورموش :

" تؤرک دیلینی اؤیره نین، چونکو اونلارین حاکمیتی چوخ اوزون سؤره جکدیر."

(پیامبر اکرم چنین فرمود:)

(زبان ترکی را یاد بگیرید، چراکه حکومت آنها بسیار طولانی خواهد بود. (نقل از دیوان لغات الترک محمود کاشغری))

اگر این حدیث درست باشد؛ بر عهده آن دو راوی، پس آموختن زبان ترکی از واجبات خواهد بود، و اگر درست نباشد خرد اقتضا کند که آنرا فرا گیرند و من در همه سرزمین های ترکان و بیابان هایشان رفتم و لغات و قوافیشان را (اشعارشان را)، از ترکی و ترکمانی و غزی و چگلی و یغمایی و قرقزی اقتباس کردم، درحالی که گشاده ترین زبان و شیوا بیانترین و دل آگاه ترین و اصیل ترین نژاد و نیزه گذارترین آنان بودم، تا اینکه لغات هر طایفه ای از آنان با بهترین ترکیبی پیش من گرد آمد و با رساترین وجهی و آراسته ترین نظمی پیوند یافت و با یاری و مدد خواهی از خدای تعالی این کتاب را تالیف کردم و " دیوان لغات الترک " نام نهادم تا یادگاری جاویدان و اندوخته همیشگی باشد...».

(نقشه توزیع اقوام تورک)

*** 

حق سئل کیمی دریایه آخیب یول تاپا جاقدیر

داش آتماغینان کیمسه اونو چوندره بیلمز

عالمده قارانلیقلار اگر بیرلشه باهم

بیر خیر داجا شمعین ایشیقین سوندوره بیلمز

***