نگارش زبان ترکی با الفبای عربی

اشاره : مطلبی با عنوان اصول نگارش زبان ترکی با الفبای عربی را برای تقدیم به خانم مارال ملایجردی (اینجا) فرزند برومند مرحوم علی اکبر ملایجرد و تمام جوانانی که تصمیم به احیا و یاد گیری و آموزش زبان مادری خود " ترکی خراسانی " گرفته اند، در نظر گرفته ایم، امید که مورد توجه و پسند قرار گیرد.

مقدمه : برای نگارش زبانهای مختلف ترکی درطول تاریخ الفباهای مختلف: الفبای اورخون ، اویغور، عربی, عبری، لاتین و سیریلینگ بکار گرفته شده‌است. پس از اسلام ترکان نیز مانند سایر اقوام مسلمان خط عربی را با تغییراتی در آن، پذیرفتند که این خط، اکنون در ایران استفاده می شود. در این پست نگارش زبان ترکی با الفبای عربی را آورده ایم امید است مورد استفاده قرارگیرد.

تقسیم بندی حروف الفبا: هر زبانی از مجموعه کلمات و هر کلمه از ترکیب حروف و صداها تشکیل می گردد. این حروف و صداها در همه زبان ها درحالت کلی به دو دسته عمده: حروف صدادار (سسلی لر ) و حروف بی صداها (سس سیز لر) تقسیم می شوند.

 از32 حرف (یازاچ) زبان ادبی ترکی با القبای عربی 23 تا حرف بی صدا (سس سیز) و 9 تا حرف دیگر صدادار  (سسلی ) هستند.

حروف صدادار ( مصوتها ) :

 زبان ترکی از لحاظ حروف صدادار یا مصوتها، کاملترین صداها را در میان زبانهای دنیا داراست. این حروف، در نحوه نوشتن، خواندن و حتی فراتر از آن در نحوه تشکیل کلمات و جمللات ترکی بسیارحائز اهمیت هستند و نقش بسیار مهم در انسجام، زیبائی ، واژه سازی، ترکیب باپی افزوده ها و ... دارند، طوریکه عده ای را نظر براین است که زیبائی و شیرینی زبان ترکی به همین قوانین حاکم بر مصوتهاست.

 چنانچه می دانیم در زبان عربی  شش مصوت کوتا و بلند دارپم که با اعراب (فتجه، کسره و ضمه ) نشان می دهند. اما در زبان ترکی تعداد مصوتها نه (9) ‏تاست که با الفبای عربی به این ترتیب " آ، او، اؤ، اوٌ، اوْ، ائـ ، اَ ، ایـ ، ایْـ." نشان داده می شوند که از میان آنها شش حرف دارای معادل عربی (فارسی) (آ، او، ای، اَ ، اِ ، اُ ) می باشند و سه حرف دیگر ( اوٌ ـ اؤ ـ ائـ ـ ایْـ ) مخصوص زبان ترکی هستند و در عربی معادلی برای آنها وجود ندارد.

از مشخصات حرکتی زبان و آواشناسی در هنگام تلفظ حروف صدادار یا مصوتها (سسلی) ، به حروف و صداهایی گفته می شوند که در هنگام تلفظ  آنها جریان هوای حلق به مواضعی چون لبها، دندانها، لثه ها و ... برخورد نکند. ‏در هنگام تلفظ این حروف (مصوتها)، هوای خارج شده از ریه ها بدون برخورد با مانعی به بیرون می آید و گلو، زبان و لب مانعی برای خروج صدا ایجاد نمی کند و صدا بدون برخورد با هیچ مانعی به بیرون می آید، ولی در 23 حرف بی صدای دیگر هنگام تلفظ حروف، صدا با موانعی برخورد می کند.

 تفاوت دیگر این دو گروه درآن است که حروف صدادار به تنهایی قابل ادا کردن هستند ولی حروف بی صدا باید همراه یک حرف صدادار ادا شوند. برای مثال درتلفظ حرف او/ O هیچ مانعی بر سر راه هوای خارج شده نیست، اما در تلفظ حرف ب/ B لب مانع خروج هوا می شود و نیزحرف او/ O به تنهایی ادا می شود ولی حرف ب/B باید همراه یک حرف صدادار(یا اعراب) که معمولا (ı) هست ادا می شود.

برای درست خواندن و درست نوشتن زبان ترکی بایستی ابتدا با مصوتهای ترکی آشنا شویم. قسمت بعدی به توضیح و چگونگی تلفظ اصوات صدادار می پردازیم.

1- آ ، ا (Â) : در کلماتی مثل: کاغاذ (کاغذ) ، آت (اسب) ، آتا (پدر) ، قار = برف، داش = سنگ، آلتی=(6) و آغلاماک= .....،

 2- ‏او ، و ، ـو (u) : درکلماتی مثل : دوز (نمک) ، اولدوز (ستاره) ، ‏سو (آب) ، اوزون (دراز( ، بولاق (چشمه) اوزاق = دور، اون = آرد، سو = آب،  توتماق = گرفتن، وورماق = کتک زدن، سوواماق = دیوار را کاه گل کردن، یوز=(100)

3-‏ ایـ ، یـ ، ی ( i ) مثل : دیل (زبان ) ، دیش)دندان) ، بیر (یک) ، بیزی (ما را) ، بیتمک (روییدن) ، اینگه = اینه (سوزن) ، ایلان = مار، دیل = زبان، بیز = ما، دیری = زنده، بیر=(1)

4- اَ ، ــَ ، اه ، ــه ، ه ( a ) مثل : اَت (گوشت) ، گَل (بیا) ، اه و ) خانه ) ، اه یه (صاحب ) ، ده وه (شتر) ، سکگیز=(8)

5- ایـْ ، یـْ ، یْ ( Î ) درهنگام تلفظ این مصوت بخش خلفی و وسطی زبان به طرف سقف دهان بالا می آید و قسمت پیشین زبان در بن دندانهای جلویی جا می گیرد . مثل : ایْلدیْریْم (صاعقه، رعدو برق) ، آرّیْق (لاغر)، چاهیْ (چای) ، یاریْ ( نیمه ،نصفه ) ، یاغیْ (سرکشی و یاغی) ، آچیْق = باز، بالیْق= ماهی، قیْز = دختر، یانیْق =سوخته، ایمان=ایمان، ایلگی=رابطه ، ایرماک= ......، آلتی =....

6- ائـ ، ئـ ، ئ ( ë ) این مصوت که کسره ترکی به شمار می رود، مثل کسره فارسی ( ــِ ) ادا می شود ، با این تفاوت که کمی کشیده تر تلفظ می گردد . مثل کلمات : ائل (قبیله ) ، بئش (پنج) ، دِئمَگ (گفتن ) ، دئ (بگو) ، یئ (بخور) ، اِلچی= خواستگار و ...

7- ‏اوْ ، وْ ، ـوْ ( o)  ‏ این مصوت هم مثل ضمه فارسی ( اُ ) است : امّا کمی کشیده تر ادا می شود مثل : اوت ( آتش ) ، بوْز (خاکستری) ، اون (عدد 10)، اونلار=.....

8- ا‏ؤ ، ؤ ، ـؤ ( ö ) در هنگام تلفظ این صدا لبها کمی مدور شده و به طرف جلو کشیده می شود، وسط زبان و بخش پیشین آن به طرف سقف دهان بالا می آید. مثل : دؤش )سینه) ،گؤز(چشم) ، گؤل (دریاچه ) ، اِؤلمَک (مُردن )، چؤل = دشت، سؤز = حرف، اؤزئم = خودم، اﯚز=.....،اﯚزلم=......دورد=(4).

9- اۆ ، ۆ ، ـۆ ( ü ) برای تلفظ این صدا لبها گرد و مدور شده و به طرف جلو کشیده می شود! قسمت پیشین زبان به پشت دندانهای پایین جلویی نزدیک می گردد.

 مثل : ا ۆز (چهره،صورت، رو) ، گۆن (خورشید) ، اۆنگۆل (سبک و کم وزن )، گوٌن = آفتاب، گوٌل = گل، دوٌز = راست، اوٌزوم = انگور، کوٌل = خاکستر، سوٌپوٌر = رفت و روب، اﺆزگون=.....او^ءچ = بپر ، او^ءرک= دل

نکته : مصوت های : اوٌ ( ü ) ، اؤ ( ö ) ، ایـْ  ( ا ) و ایـ ( i ) مخصوص زبان ترکی هستند و در عربی(فارسی) وجود ندارند.

نکته : اگر در ترکی خراسانی حرف  " گ " تلفظ نمی شود، مانند (ائششگ که بصورت ائششًی = ا لاغ ) تلفظ می شود .

حروف بی صدا (صامتها) : حروف بیصدا در ترکی با حروف الفبای عربی شامل 31 حرف و 1 حرکت است. تلفظ حروف بی صدای ترکی با رسم الخط عربی، بسیار شبیه تلفظ انها در رسم الخط زبان فارسی (که آنهم از عربی گرفته شده است) می باشد. درزبان ترکی، حروف ( ب، پ، ت، ج، چ، خ، د، ر، ز، ژ، س، ش، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، ه، ی) حروف بی صدا هستند.

از لحاظ آواشناسی، حروفی بی صدای ترگی، صداهایی هستند که با برخورد دو عضو دهان تلفظ می شوند و در هنگام تلفظ آنها، جریان هوای حلق به مواضعی چون لبها ، دندانها ، لثه ها و ... برخورد می کند. این حروف بدون کمک این مواضع نمی توانند ادا شوند و برای تلفظ به همراهی حروف صدادار نیازمندند . در جدول زیرحروف بی صدای ترکی با ذکرمثال آورده شده اند.

شکل حرف بی صدا – مثالها

ب : بوغاز (گلو)، بیر (یک)، بئش (5)،  

پ : ساپ (نخ)، پالچیق (گل)، پارا (پول)، قاپاق (درپوش)

ت : ات (گوشت)، تالان (غارت)، تورک(ترک)، توپراق(خاک)

ث : ثاواب ( ثواب) (مخصوص کلمات عربی) ثابیت (ثابت)

ج : اوجوز (ارزان, لاغر)، آج (گرسنه)، جئیران،  

چ : آچار (کلید)، کئچی(بز) چوخ (زیاد)، چیچک ( عنچه گل)

ح : حورمت (احترام) (مخصوص کلمات عربی)

خ : سیخماق (فشاردادن)، آخیش (جریان)، خالق، خان

د : دورنا (درنا)، دیل (زبان)، دیش (دندان)، دوز (نمک)، داغ (کوه)

ذ : ذلیل (ذلیل) (مخصوص کلمات عربی)، ضربه

ر : قورخونج (ترسناک) (این حرف در ترکی در اول کلمه و اول بخش نمی آید)

ز : آز (کم)، یاز (بنویس، بهار) ، آراز(ارس)

ژ : اژدر (اژدر)، اژان (پاسبان)، ژاندارم، ژورنا ل(مجله) ژاله (حرف"ژ" اصلیت ترکی ندارد)

س : سس (صدا)، سرکی (ذلت)، ساباح (فردا)، سو (آب)

ش : یاش (مرطوب)، اشریم (خاکریز)، شور

ص : اصیل (اصیل) (مخصوص کلمات عربی)

ض : اصطراب (اصطراب) (مخصوص کلمات عربی)

ط : اضطراب (مخصوص کلمات عربی)

ظ : تظاهور (نمود) (مخصوص کلمات عربی)

ع : اعلا(عالی) (مخصوص کلمات عربی)

غ : ییغلاماغ (آغلاماق) (گریه کردن)، داغ (کوه)

ف : فاتما (فاطمه)، فیل، فاروج، فضولی

ق : قاشیق (قاشق)، بوشقاب (بشقاب)، قورد (گرگ)، قارا (سیاه) قوش (تلفظ این حرف معادل " گ " فارسی در کلمات " گاو " و " گوسفند " است.)

ک : یئمک (خوراکی)، کسیک (بریده) کؤک (ریشه)، کاتا (بزرگ)، کشیک (مرد)

گ: گوروش (دیدار)، گیرش(مقدمه)، گول (استخر) (تلفظ این حرف معادل " گ " فارسی درحالت مفتوح (گرم) و مکسور (گرامی) و ساکن (جنگ) می باشد)

ل : اولوم (مرگ)، دیل (زبان)، لاچین (پرنده شکاری)

م : سوموک (استخوان)، سامان (کاه)، مارال

ن : سن (شما)، اون (ده)، ناچاق (مریض)، نه نه، نار(انار)

و : وور (بزن)، اوو (شکار)، وطن، اوغلان (پسر)، اوشاق (بچه)، اویان (بیدارشو)

ه : هاچان (چه وقت)، هارا (کجا)

ی : یو (بشور)، آی (ماه)، یاخشی (خوب)، یالان (دروغ)، یارا (زخم)، یئر (زمین)، یول (راه)

طرز نوشتن اعراب (فتحه، کسره و ضمه) در زبان ترکی :

الف) طرز نوشتن فتحه ( Ə ): درادبیات عربی (فارسی) نوشتن فتحه به دو شکل (  اَ  و  ــَــ  ) می باشد ولی نگارش آن در ترکی جهت سهولت خواندن و نوشتن به پنج شکل: (  اَ  ،  ــَـ  ،  اه  ،  ه  ،  ـه  ) می باشد، که در اول، وسط و آخر کلمه قرار می گیرد.

1- فتحه در ابتدای کلمه :  فتحه در ابتدای کلمه بصورت (  اَ  ) نوشته می شود، مثل ال = دست، ار = شوهر، ات = گوشت.

تذکر:

1- اگر بعدازفتحه یکی ازحروف ( و یا  ی  ) بیاید، فتحه به صورت ( اه ) نوشته می شود مثل: اه یه = صاحب،  اه یری = کج، ده وه لی = شتردار.

2- اگر قبل از حروف ( و  یا  ی  ) فتحه بیاید و بعد از آن حرف مصوت ( آ ) قرار گیرد نیازی نیست فتحه به (اه ) تبدیل شود مثل: ایاز = سرد، ایاق = پا.

3- اگر قبل و بعد ازحروف ( و یا  ی ) فتحه بیاید هردو فتحه به صورت ( اه ) نوشته می شود.

2-فتحه در وسط کلمه : فتحه در وسط کلمه به شکل های( ـــَــ ،  ه ) نوشته می شود. مثل: گلمک = آمدن، اوٌره ک (اوٌره ی ) = قلب، گره ک ( گره ی ) = باید، ده یه ر= ارزش، سنه = به تو.

3- فتحه در آخر کلمه : فتحه درآخر کلمه به شکل های: ( ه ، ـة ) نوشته می شود. مثل:  قره = سیاه (یا بزرگ)، دده = خواهر( یا پدر) ، سرمه = پاپیچ، سنه = به تو.

بنابراین، حرف صدادار اَ (ə) در اول و آخر کلمات نوشته می شود و در وسط یک کلمه نوشته نمی شود. و در اول کلمات به صورت » ا « و در آخر کلمه به صورت »ـه ه« نوشته می شود.

نکته : در مورفم هایی که از یک هجا کمتر هستند، این مورفم ها با مورفم های قبل از خود جمع شده و به صورت واحد نوشته می شوند. مثال: ایزله‌مک ← ایزلنمک،  ایشله‌مک ← ایشلتمک.

ب) طرز نوشتن کسره ( e ) : کسره ترکی به شکل های  ( ائـ  ،  ئـ  ،  ـئـ  ،  ئ  ) نوشته می شود. مثل: ائل = ایل و طایفه، دئمک = گفتن، سئل = سیلاب، دئ = بگو، یئ = بخور، بئل = کمر.

کسره به صورت ( اِ  یا  ــِـ  ) از اصوات دخیل درترکی است و از زبان  عربی(فارسی) وارد زبان ترکی شده است، این اصوات وارداتی محسوب و باهمان نوع کسره نیز نوشته می شوند مثل: دِلبر، زِندان، اِسکندر.

کسره یا های غیر ملفوظ درآخرکلمات عربی(فارسی) درترکی به صورت فتحه تلفظ می شود.

ج) طرز نوشتن ضمّه (o) : درادبیات ترکی ضمّه (  اُ  ــُ  ) کمی ضخیمتر از عربی(فارسی) تلفظ می شود و به صورت ( اوْ ، وْ ، ـوْ  ) می نویسند مثل: اوْدون = هیزم، دوْلماق = پر شدن، قوْل = بازو، بوْش = خالی، سوْخماق = فرو کردن.

نذکر : ضمّه یا مصوت ( اوْ ) در زبان ادبی ترکی فقط در بخش هجا اول کلمه قرار می گیرد و در بخش های دوم و سوم و...نمی آید.

د) طرز نوشتن مصوت های مخصوص زبان ترکی :

مصوت های دیگری نیز موجودند که مخصوص زبان ترکی بوده و در زبان عربی ( فارسی) ملاحظه نمی شوند. مانند مصوتهای زیر :

اوٌ ( ü ) مانند: گوٌن = آفتاب، گوٌل = گل، دوٌز = راست، اوٌزوم = انگور، کوٌل = خاکستر، سوٌپوٌر = رفت و روب.

اؤ ( ö ) مانند: گؤز = چشم، چؤل = دشت، سؤز = حرف، اؤزئم = خودم.

او (u) مانند: اوزاق = دور، اون = آرد، سو = آب، دوز = نمک، توتماق = گرفتن، وورماق = کتک زدن، سوواماق = دیوار را کاه گل کردن.

 آ ـ ا (a ) مانند: آت = اسب، قار = برف، داش = سنگ.

ایـ ، یـ ، ی ( i ) مانند: ایلان = مار، دیل = زبان، بیز = ما، دیری = زنده.

ایـْ ، ـیْـ ، یـْ ، یْ( ا ) مانند: ایْلدیْریْم = رعدو برق، آچیْق = باز، بالیْق= ماهی، قیْز = دختر، یانیْق =سوخته.

تبدیلات: هنگام نگارش زبان ترکی حروف (  ک، گ، خ، ق، غ  ) به هم تبدیل می شوند، توجه شود که درکلماتی که آخر آنها یکی ازحروف ( ک، ق، خ ) می باشد، اگر کلمه یک هجائی باشد با (خ یا غ ) نوشته می شوند، مثل: باغ، داغ، مئخ، چوْخ، و اگر چند هجائی باشد، با (ق) نوشته می شوند مثل: قولاق، دایاق، قوروق، شاپالاق. چنانچه ، ( ق ) بین دو مصوت قرار گیرد به ( غ ) تبدیل می شود مثل: اوْتاق که تبدیل می شود به اوْتاغی و بالیق به بالیغی و  قوْناق به قوناغی.

تشدید: در زبان ترکی تشدید وجود ندارد ولی در بعضی از لحجه ها مشاهده می شود مثل: دوقّوز = نُه، حامّال = حمّال، اما بعضی از کلمات از دو بخش جداگانه تشکیل شده اند که حرف آخر اولی و حرف اول دومی یکی هستند و به صورت مشدد بیان می شوند که دارای تشدید نیستند و باید بدون تشدید نوشته شوند مثل: سال و آل وقتی با پسوند لانماق ترکیب می شوند به صورت زیر در می آیند: ساللانماق، آللانماق.

نون غنّه: نون غنّه به صورت آی ان جی ( ing ) تلفظ می شود و امروزه درترکی آذربایجان وجود ندارد ولی دربعضی لحجه های ترکی مثل ترکی قشقائی، خراسانی ، ترکمنی وجود دارد مثل: گئدینگ = بروید، اوْتورونگ = بنشینید.

نکات :

1-در کلمات ترکی اصیل, هیچگاه حروف "ر" , "ژ" و "غ" (R – J – Ğ) درآغاز کلمات نمی آیند. و کلماتی که حرف اول آنها  یکی از حروف فوق باشد اصالت ترکی ندارند. (مانند ژاندارم)  به همین دلیل قدیمی های ترکزبان مثلا کلمه رادیو را "ایردیو" تلفظ می کردند. و در زبان ترکی "روس" می شود "اوروس"

 حرف"غ" دراول کلمات ترکی نمی آید و درکلمات دخیل بصورت "ق" تلفظ میشود مانند: غریب=قریب و غلبه=فلبه

2- حرف "خ" (X) نیز درکلمات چند هجایی در پایان کلمه نمی آید. پس تلفظ صحیح کلمه "نور" ایشیق است و نه ایشیخ.

3- حرف "ع" (`) به هیچ وجه در کلمات ترکی وجود ندارد و فقط در کلمات عربی بکار می رود.

4- در ترکی خراسانی حرف  گ  تلفظ نمی شود، و اغلب به " ی " تبدیل می گردد. مانند : (ائششگ = ائششًی = الاغ . ایپه ک = ایپه ی

5-در لهجه ترکی خوراسان (K) آخر در بیشتر مناطق به ی /(Y) تبدیل می شود و برای نمونه ایپه ک= ایپه ئ

6- لهجه ترکی در ایران سه حرف بیصدا بشتر از ترکی در ترکیه دارد. حروف Xx - Qq - Əə و علامت ( ' ) برای تلفظ حرف (ع ) در لهجه ترکی ترکیه وجود ندارند.

7-  با توجه به اینکه کاف و قاف (ک و گ) اگر بین دو مصوت بیافتند به ترتیب به «گ ـ ی» و «غ» تبدیل می شوند ، تغییرات فوق را اگر در عبارت  «گئده جه کم» در نظربگیرید، به « گئده جه گم» و « گئده جه یم » تبدیل می شود و هر دو صحیح است