ضرب المثل های ترکی نیشابور 

توپلایان : جمع آوری شده توسط : اسلام مصطفوی

ضرب المثل هایی که در زیر می آید طی یک کار میدانی فلکلور در فروردین ماه سال ۱۳۸۹ در بین روستا های ترک زبان خراسانی انجام شده است ضربالمثل های زیر از ۷ روستای ترک زبان در اطراف شهر نیشابور جمع آوری شده است. ( شهر خوار، بوژان و اردوغش ۱۵ کیلومتری شرق نیشابور، بشر آباد، صوما و رشید آباد ۸ کیلو متری شمال شرق نیشابور، باغ شن گچ ۱۰ کیلومتری شمال نیشابور.) سعی شده تمامی نوشته ها به زبان و لهجه ترکی خراسانی آورده شود.

دمه لیم کی آشاغیدا گَلَن آتا بابا سوزلری نیشابور شهرینین 7 دانا تورک کندین نن یغیلیب ( خوور شهری ،بو‍ژان و اردوغش 15 کیلومتر نیشابورون دوغوسوندا، بشر آباد، صوما و رشید آباد 8 کیلومتر نیشابورون قوزی دوغوسوندا، باغ شن گَچ 10 کیلو متر نیشابور شهرینین قوزی اینده .) بتون یازیلار چالیشیلیب خوراسان تورکوسی نن یازیل سین و بعضی ناتانیش کلمه لر خوراسان توکوسونن ، پارانتز ایچینده آذربایجان تورکوسونه چورولوب .

** لازم به ذکر است که ضربالمثل های فوق الذکر از ۷ روستای ترک زبان در اطراف شهر نیشابور جمع آوری شده است .( شهر خوار ، بوژان و اردوغش ۱۵ کیلومتری شرق نیشابور، بشر آباد، صوما و رشید آباد ۸ کیلو متری شمال شرق نیشابور، باغ شن گچ ۱۰کیلومتری شمال نیشابور .) سعی شده تمامی نوشته ها به زبان و لهجه تورکی خوراسانی آورده شود برخی کلمات اصیل تورکی خوراسانی در داخل پارانتز با کلمات تورکی آذربایجانی نوشته شده است .

آت آلمامیش آخیر چکیر: هنوز اسب نخریده برایش آخور درست کرده است.

آت کیمی دی مینَه نین، دون کیمی دی گیَه نین ( آت کیمیندیر مینه‌نین، دون کیمیندیر گئیه‌نین (منظور هرکس اوز وسایلینا مالیک دیر) .

آتامین اؤلمه گیننه ن قورخمیرام، قورخیرام عزرائیل قاپیمی تانییا

آشدان قالَن قوشون سو توتَر (منظور نعمتین قدرینی گرک بیلمک) : پرنده ای که دیر به غذا می رسد باید به آب قناعت کند.

اگَر سَن کورَن من بینایَم (منظور سن من نن هله آز بیلیر سن ، واقتوا قالیر هله) : اگر تو کوری من بیناییم .

آللاهدان اوزولمییه نه اؤلوم یوخدور

اَودَه یوغوم دی سوغَن (سوغان) ایدعام چینار سیندیریر:  در خانه ندارم پیاز ادعایم درخت را می شکند

ایتدَن دوغ آدَم اُول (منظور سنین خانوادون پیس اولسا دا چالیش سن یاخجی اولاسان): از سگ زاده شو ولی آدم باش.

ایکی داشین آراسینَن ییمشاخ اون (چورک اونی ) ایستر (منظور چتین شرایط اقتصادی ده گرگ خانوادیه چوره ک یا همان پول یتیره سن) : در سخحت ترین شرایط خانواده باید تامین شود.

ایلان پینَه (یارپیز) دَن یامانی گلیر آغولون (یواسینین) دامینان گوَری (منظور دووشان چوماغا راس گلن تک ایکی ایختیلافلی کیمسه بیر بیرینه راس گلیر) : مار از پونه بدش می آید در خانه اش سبز می شود 

بلارغی ( نابلدئ ) گلمَه یَه قالایا (منظور نابلد و ناتانیش آداما یئر ساتمایین اونی کنده قویمایین ): ناشناس را به روستا راه ندهید 

بهاردَن تابستانَن خوش اوُلَر، زیمیستان کی گَلَر آداملری جینسی کم اُولَر (منظور نعمت و پول اولاندا چوخلی دوست تاپیلار آمما یامان گونده دوست آز اولار) : زمان وفور نعمت در بهار و تابستان همه در گرد تو اند ولی در شرایط سخت تنها هستی .

بو ساقَاللی کی من دییرمان (دگیرماندَه) آغارتمَمیشَم : این ریش هارو که تو آسیاب سفید نکرده ام 

بیر اَل سَسی یوخدو : یک دست صدا ندارد

بیر اُمور زیندان دَه اُول، بیر لحضه آدَمِ به عقیل اُلمهَ:  یک عمر در زندان بمان ولی یک لحضه آدم بی عقل نباش

بیر به عقل آدم داشی آتیر چاهه ییز ( 100 و یا یوز ) عاقیللی باشارمیه لَر اونی چیخاردَه  : یک بی عقل سنگی را به چاه می اندازد 100 عاقل نمی توانند آن را در بیاورند 

بیز اُولمَه یَک بعد آنسیله بیز کیمیدیک و نه اِئتدیک (تا زمانی کی واریدیک بیر کس بیلمه دی بیز کیمَک، نیچین بیردَیَک، آُولَه ی  (اینسان گرک دیریلیخده بئوک لرینین قدرینی بیله، اولنن سورا پشمانیخدان بیر شئی اولماز) :  تا زمانی بودیم کسی قدر ما را نشناخت، زمانی که ما رفتیم قیمت و ارزش ما معلوم خواهد شد

بیزیم اَشَشگی میز کیچیک لیکدن دُمبو (قویروقی) یوخدو: خر ما از کره گی دم نداشت.

پَروَری ( رشد اِلَمیش آغاج، یوغونلا میش آغاج ) چمبر ( گیرده بیر وسیله، تر آغاچ دان دوزلینیر کی اونان اوت یغالار ) اُلمَز (منظور اینسانین سینی کچدیغیجن باشار دیغلاری آزالیر) : در خت تنومند را نمی توان برای ساخت چنبر به کار برد

پیشیه دُنبَه یِتیشمیه دییر تَلخدی : دست گربه به گوشت نمی رسد می گوید تلخ است.

تا عقیلی فیکر اِئدسین دَلی سوودَن گَچیپدی : عاغیللی فکر ائدینجه، دلی سویو کئچر.

چاخ (قویو) کس کین قازما اول اوزین بعد رفیقین (منظور چالیش گینان یاشایشدا دوز اولاسان) : چاه مکن بهر کسی اول خودت بعد رفیقت افتین.

چورَک کُتَه ی (گوتور) یا جانینن گِئچ (منظور بوژان کندینده قوناغا آز احتیرام ادیللر) :  اگر قصد سفر به روستای بوژان را داری یا با خودت نان ببر یا از زندگی خودت بگذر

خدا آننَدی کی اَشَشگه (اِششَگ، اولاغ ) شاخ بِئرمدی اگر بِئرَردی، وورَردی سیغیرین (اینَگین) قارنینی ایرتردی (منظور تازه بیر پست یا مقامدا اوزون توتان آداملارا توش گلنده ایشه آپاریلیر) : خدا خر را شناخت و به او شاخ نداد اگر این کار را می کرد خر شکم گاو را پاره کرده بود

دره گز دَن قویون آلدُوم بالام اوزوم چون اوُیون آلدوم: از درگز گوسفندی خریدم، خودم را در درد سر انداختم

دُوار(داوار، قویون - قوزی) بد علف پیشانَن ( بولاغین اولینَن ) سو ایچَر (منظور یئرین بیلمه یین آدام لارا ایتلاق اولور) : گوسفند بد علف از ابتدای نهر آب میخورد

دَووَه کی شور ایستَه سین بوینونی اَه یَه ری (منظور بعضی ارزیشلی شئی لری الده اتمگی چون گرگ زحمت چکیله ) : شتری که کشک می خواهد باید گردنش را خم کند.

دیوار سیچانی بار، سیچاندَه قیلاقی بار (منظور هر سوزی گرک هر آدامین یانیندا دانیشمیا سان  ) :  دیوار موش دارد و موش هم گوش

راست گَپی(دانیشیق) چاغلادَن(اوشاخدان) اِئشید منظور اوشاق دوز دانیشان اولار و گوردویونو دیر : سخن و حرف راست را از بچه بشنو .

ساری سامان هچوقت کاداندا قالمیه. (منظور هئچ قیز آتاسینین اوینده قالمیاجاق ) : کاه زرد هیچوقت در کاهدان نمی ماند.

سیچیپ پوخونی یئی ( منظور چیلیس و پول خرج ائلمه ین اینسانلارا سویلنیر ).

قازان قازانَه دیَه ی اُوزون قارادی : دیگ به دیگ می گویید رویت سیاه.

قوردَن دانیشمهَ قورد گَلیَه (منظور پیس آدامنان دانیشاندا مواظیب اول) : از گرگ صحبت نکن سرو کله گرگ پیدا می شود.

قوش هرنمنه چاغ اُولیَه گوتی دار راغ اُولیَه (منظور پوللی آداملر آز خرج ایلیه للر) : پرنده هر چه قدر چاغ تر باسنش تنگتر می شود.

قیچییی (قئچ، اَیاق ) کَفشیَه ( باشماقوا) گِئرَه اوزاد (منظور باشارمادیغین و بیلمدیغین ایشین دالینا گئتمه) :  پای خود را اندازه کفشت دراز کن

کاتالیق (بیوک اولماق ) عقله دی نه یاشَه  (منظور هر ایشده گرک مشورت اولسین ، هر آغیزین بیر نیتی وار) :  بزرگی به عقل است نه به سن

کُور کُور هَ دییر عصام گُتویَه (منظور ایکی هم سطح آدام بیر بیرین اَله سالاندا ایشلنیر) : کور به کور می گویید عصاییم در شکمت.

کوینَه چورَک چاشت (ناهار ) اولمَز، کوینَه دوشمن دوست اولمَز (منظور گرگ هر چاغدا آییغ اولا اینسان و هر کسه اعتیبار ایلمیه) : نان کهنه ناهار و دشمن کهنه دوست نمی شود

گِئتدیم صاباب اِئدیم کاباب اُولدیم :  رفتم صواب کنم کباب شدم

من سَنَن نیئچه کوینَک چوخراق ایرتمیشَم ( جیرمیشام) (منظور منیم تجروبم وبیلگیم سن نن چوخدو ) : من چند پیراهن بیشتر از تو پاره کرده ام.

نَه نه َم عَه مَم چین دیی ،عَمَم خَلَم چین دیی : مادرم به عمه ام می گویید، عمه ام هم به خاله ام

هر کس هرکس باشارمی خرمن دوکسون قَررَه ( قاری، قوجا ) کیشی  ایستَر کَتَه (کاتا یا بیوک ) اوکوز (منظور هر ایشین یولی وار  ناشی آداملارا توش گلنده ایشلنیر) :  هر کس نمی تواند خرمن بکوبد گاو نر می خواهد ومرد کهن

هر کَسین ایچ (3 یا اوچ) دَنه قویون لیقی( آریخ ) بار ( وار ) ایدعای خدایلیق اِدیر : هر کس سه گوسفند لاغر دارد ادعای خدایی می کند

هَه نیز ایشَه مه میشَی گئجه اوزاقدی (منظور قاباخدان دئمک توشمئز گوی گورخ سوراسی نه اولور) : فعلا ابتدای کاری زمان بسیار است

هئچ واقت یئر کی بلند اولسَن سو ایچمیی (منظورغروری و اوزون توتان اینسان بئیوک اولا بیلمز) : هرگز نخورد آب زمینی که بلند است