ترک های خراسانی غالباً در شمال استان خراسان بزرگ ، ناحیه مرزی کشور ترکمنستان و قسمتی از نواحی مرکزی خراسان سکونت دارند. در گذشته این گروه زبانی جزء شاخه ترکمنی محسوب می شده است ولی با تحقیقاتی که در چهل سال اخیر(1968- 1973 میلادی) از سوی گروه ترک شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان به سرپرستی پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده است ترکی خراسانی به عنوان یک لهجه مستقل از شاخه گروه زبانی اوغوز پذیرفته شده است. مهمترین مناطق ترک نشین درخراسان عبارتند از : بجنورد، شیروان، فاروج، قوچان، درگز، کلات، اسفراین، سبزوار، نیشابور، سرولایت، جوین، جغتای، نقاب، ... و ترکان مهاجر از نقاط دیگر در مشهد (خراسانی، آذربایجانی).

  پروفسور دورفر زبان ترکی از گروه اوغوز را به 4 دسته زیر تقسیم می کند:

گروه زبانی ترکی اوغوز :

اوغوز غربی: 1) ترکی استانبولی(عثمانی) 2) ترکی آذربایجانی

اوغوز شرقی : 3) ترکمنی  4) ترکی خراسانی

ایشان زبان ترکی خراسانی را درست به منزله پل و رابطی میان زبان ترکی موجود درترکیه وآذربایجان با ترکمنی می داند، ولی در مجموع ترکی خراسانی به ترکی آذربایجانی و ترکی ترکیه نزدیک تر است تا به ترکمنی؛ به طوری که ترکان خراسان با اندکی دقت می توانند زبان ترکی آذربایجانی و استانبولی را به راحتی آموخته و متوجه شوند .

طبق نظر پروفسور دورفر ترکی خراسانی به 3 لهجه منطقه ای تقسیم می شود:

1. لهجه غربی : بجنورد اسفراین و روستاهای تابع؛ جوین، جغتای، نقاب و...

2. لهجه شرقی : شیروان، فاروج، قوچان، درگز، کلات و روستاهای تابع و ...

 3. لهجه جنوبی : نیشابور، سرولایت و روستاهای تابع و ...

با وجود این تقسیم بندی تفاوت بسیارکمی در بین گویش های موجود دراین منطقه وجود دارد و از سه گروه مذکور، لهجه شرقی به علت روان و ساده بودن تلفظ لغات و باتوجه به تعداد زیاد متکلّمان آن، حالت فراگیر دارد.

 در مبحث افعال به زمان های مختلف دستوری نیز زبان ترکی خراسانی به 2 گروه متمایز تقسیم شده است:

1. گروه اول: مخصوص مناطق غربی و جنوبی است ( صرف افعال در این گروه شبیه ترکی آذربایجانی می‌باشد).

2. گروه دوم : مخصوص مناطق شرقی است ( صرف افعال تا حدودی شبیه ترکی ترکمنی می‌باشد).

به جهت روشن ترشدن این مبحث، صرف یک نمونه فعل در زبان ترکی خراسانی طبق مناطق مذکور و مقایسه آن با ترکی آذربایجانی و اختلاف بسیار اندک بین آنها -که بیشتر در نوع تلفظ پسوندهاست- آورده شده است.

صرف فعل ایچمک :  نوشیدن ـ در چند زمان مختلف ـ

ماضی (گذشته)

شیروان، قوچان، درگز... : ایچدیم، ایچدین، ایچدی، ایچدیک( ایچدیق)، ایچدیز، ایچدیلن

بجنورد : ایچدیم، ایچدئنگ، ایچدئ، ایچدیئ(گ)، ایچدینگز، ایچدیلن 

سبزوار و.... : ایچدیم، ایچدئنگ، ایچدی، ایچدیگ، ایچدئنگز، ایچدیلن

ترکی آذربایجانی : ایچدیم، ایچدین، ایچدی، ایچدیق، ایچدیز، ایچدیلن

  مضارع (حال)

شیروان، قوچان، درگز... : ایچَمَن، ایچَسَن، ایچَدی، ایچَبیز(ایچَمیز)، ایچیسیز، ایچَدیلَن

بجنورد : ایچییم، ایچیینگ، ایچیی، ایچییق، ایچیینگز، ایچییلن

سبزوار... : ایچیرم، ایچیرَی، ایچیر، ایچیرَگ، ایچیرَیز ، ایچیلَن

ترکی آذربایجانی : ایچیرم، ایچیسن، ایچیر، ایچییق، ایچَسیز، ایچیرلر

ماضی نقلی

شیروان، قوچان، درگز... : ایچیب بن، ایچیب سن، ایچید دی، ایچیب بیز، ایچیب سیز، ایچیب دیلن

بجنورد : ایچید دئرم، ایچید دئرنگ، ایچیب دی، ایچید دئری، ایچید دئرنگز، ایچید دئلن

سبزوار... : ایچیب دیرمریا، ایچیب دیرنگ، ایچیبدی، ایچیب دیرک، ایچیب دیرنگس، ایچیب دیلن

ترکی آذربایجانی : ایچ میشم، ایچ میشَین( ایچیب سن)، ایچ میشدی ( ایچیبدی )، ایچ میشیق، ایچ میشَیز( ایچیب سیز) ، ایچ میش دیلر/ ایچیب دیلر

 نکته 1) باافزودن پسوند منفی «م» بعد ازبن اصلی فعل (ایچ/ İç) کلیه افعال مذکور به حالت منفی تبدیل می‌شود.

نکته 2) نمونه های بالا فقط جهت آشنایی خوانندگان محترم پیرامون اختلاف بسیار اندک تلفظ افعال در مناطق مختلف ترک زبان آورده شده است که این اختلا ف هم بیشتر در نوع تلفظ ضمایر پسوندی افزوده شده به بن فعل می‌باشد.

در این مبحث نمونه هایی از تفاوت ها و ویژگی های لهجه ای تلفظ لغات در زبان ترکی خراسانی با تاکید بر لهجه غربی آورده می‌شود :

ویژگی های لهجه غربی ترکی خراسانی :

این لهجه بیشتر در شهرستان های بجنورد، سبزوار، جوین، جغتای و روستاهای تابعه در خراسان بزرگ و خلجستان شیراز و روستا های تابعه آن مورد استفاده قرار می گیرد. در این بخش با تاکید به ویژگی های این لهجه تفاوت ترکی خراسانی را با ذکر مثال با ترکی آذربایجانی مقایسه نموده ایم امید مورد توجه فرار گیرد.

در لهجه غربی ترکی خراسانی هفت حرف از نه حرف صدا دار زبان ادبی آذربایجانی وجود دارد. در این لهجه حروف صدا دار (اؤ :  ö ), (او : ü ) رقیق شده اند. صدای ( اؤ : ö ) بصورت صدای کسره ( ائـ : e) و صدای ( او : ü) بصورت ( ایـ : i) تلفظ می شود.

 

1) کاربرد مصوت های بلند همانند ترکی قدیم و ترکمنی در مناطقی همچون درگز و بجنورد هنوز باقی مانده است ولی در دیگر مناطق کاربردی ندارد، مثال: بآش : سر / قآن: خون / یآغ : روغن

2) در بعضی از مناطق بخصوص در لهجه غربی «ک» در آخر کلمات به صورت «ی» تلفظ می‌شود، مثال : چؤرَک = چؤرَی : نان / الک = الی  : غربال، الک / کورَک  = کورَی  : کتف / اورَک( ایرَک ) = اورَی( ایرَی) : دل

3) قانون هماهنگی اصوات در بعضی از مناطق ( لهجه جنوبی ) تحت تأثیر فارسی، اندکی رو به کاهش است.

4) لغاتی که حرف آخر آنها به «ق- غ» ختم می‌شود بعضاَ به صورت «خ» هم تلفظ می شوند، مثال: قولاق = قولاخ : گوش

5)  نشانه مصدری «ماق» در افعال مصدری دربعضی از مناطق به صورت «ماخ یا ماغ» تلفظ می‌شود، مثال: گتماق = گتماخ : رفتن / آلماق  = آلماخ  : خریدن،گرفتن،کسب کردن

6) حرف «واو» در اول بعضی از کلمات در بیشتر مناطق  تبدیل به «ب» شده است، مثال: وئرماق = بئرماق : دادن / وار = بار : هست،وجود دارد

7) علامت جمع «لار/ لر» درهنگام صرف افعال درسوم شخص جمع تبدیل به «لان/ لن» شده است : مثال : آلدیلار = آلدیلان  : خریدند، گرفتند /  ووردولار = ووردولان : زدند / گتدیلر  = گتدیلن  : رفتند / ووروب دولار = ووروب دولان  : زده اند

8) در بعضی از مناطق «ای» در هجای دوم لغات تبدیل به «او» شده است، مثال: آغیر = آغور  : سنگین / آچیق  = آچوق  : باز، مفتوح

9) در بعضی از مناطق «او» درهجای دوم کلمات تبدیل به «ای» شده است، مثال : سوت = سیت  : شیر (نوشیدنی) / گون = گین: 1 روز  2 -خورشید، آفتاب / کول  = کیل : خاکستر

10) در بعضی از مناطق هجای «او» اول کلمات تبدیل به «ای» شده است، مثال: یومورتا = ییمیرتا : تخم مرغ

11) حرف «ز» درآخر افعال منفی سوم شخص مضارع (حال) و همچنین در آخر بعضی از کلمات به صورت «س» تلفظ می‌شود، مثال : گلمز = گلمس : نمی آید / گتمز = گتمس : نمی رود / آلماز = آلماس  : نمی خرد، نمی گیرد / قویماز  = قویماس: نمی گذارد / اوز = اوس: صد / سکگیز = سکگیس : هشت

12) در بعضی از مناطق «د» در اول کلمات به صورت «ت» تلفظ می‌شود، مثال:

داش = تاش: سنگ / دوز = توز : نمک / دولو  = تولو: تگرگ

13) حرف" ب" در اول بعضی از کلمات تبدیل به «م» شده است، مثال : بونو = مونو: این را / بونا  = مونا: به این / بئین  = مئین: مغز

14) حرف «چ» در آخر افعال امر مفرد که به این حرف ختم می شوند به صورت «ش» هم تلفظ می‌شود، مثال: آچ : آش : باز کن، بگشا / قاچ : قاش : فرار کن، بگریز

15) در بعضی از مناطق حرف «گ» در وسط کلمات هنگام تلفظ تبدیل به «ی» می‌شود، مثال: ایگنه = ایینه : سوزن / دگماق = دیماق : ضربه خوردن، به چیزی خوردن / دگیرمان = دییرمان  : آسیاب / دؤگماق = دؤیماق: کوبیدن

16) «ر» در پسوند جمع « لار/ لر»  در هنگام صحبت، در کلماتی که به این حرف ختم می شوند حذف شده ویا باتخفیف تلفظ می‌شود. ولی درسایر مواقع و در هنگام پیوستن به کلمات دیگر، به صورت کامل تلفظ می‌شود، مثال: کیشی لر = کیشی لَه : مردها / آلمالار = آلمالا : سیب ها / آلمالاری یو : سیب ها را بشوی.

17) پسوند « دن/ دان: از » درهنگام اتصال به لغاتی که آخرآنها به حروف: م، ن؛ ختم می شوند به صورت « نن/ نان » تلفظ می‌شود و در سایر حروف ختم شده در لغات به همان صورت اصلی تلفظ می‌شود، مثال : مندن = مننن: ازمن / سندن = سننن: ازتو اون دان = اون نان  : ازاو / قوچان دان = قوچان نان : ازقوچان

18) پسوند «بیز» در اول شخص جمع افعال در زمان مضارع اخباری و همچنین دربعضی از لغات جمع تبدیل به  «میز» می‌شود، مثال: گلَبیز = گلَمیز : می آییم / آلابیز = آلا میز : می خریم، می گیریم / اؤی بیز ( اؤ بیز) = اؤی میز ( اؤ میز)): خانه مان /  ال  بیز = ال میز: دست مان

19) در مناطقی نظیرحکم آباد، جغتای و... هجای اؤ (Ö)  در وسط لغات تبدیل به کسره (E) و هجای او (Ü) دروسط لغات تبدیل به ای( İ ) شده است، مثال: چؤل = چئل  : بیابان، صحرا / چؤرک = چئرک  : نان / دوز = دیز  : راست، صحیح

20) « ن غنّه »  موجود در کلمات ترکی قدیم هنوز هم در بعضی از مناطق به همان صورت اصیل کاربرد دارد، مثال: یونگ / یون : پشم / مینگ / مین : هزار / ینگی(یئنگی) / ینی(یئنی): جدید، نو، تازه

21) در بعضی از مناطق حرف «د» در وسط کلمات هنگام تلفظ حذف می‌شود، مثال: گلدیلن  = گلَلن : می آیند / آلمادو = آلماآ : نخرید، نگرفت / اودون = 1) اودین2 ) اوون : هیزم

22) در بعضی از مناطق پسوند جمع «ایق / اوق» در اول شخص جمع افعال در زمان ماضی ساده به صورت  " ایک ( ایگ) " تلفظ می‌شود، مثال : گلدیق = گلدیک : آمدیم / گتدیق = گتدیک  : رفتیم / آلدیق = آلدیک : خریدیم،گرفتیم / ووردوق = ووردیک : زدیم.

منبع : برگرفته از فصل دوازدهم کتاب " آشنایی با ترکی خراسانی " تالیف جلال قلی زاذه مزرجی – انتشارات دامینه 1390 با تلخیص و اختصار