مقدمه : زبان ترکی سومین زبان با قاعده و قانونمند دنیا به 29 لهجه و نوع مختلف از کشور چین در شرق آسیا تا منطقه بالکان در قلب اروپا تکلم می شود که از اینان 22 لهجه دارای گرامر و ادبیات مستقل می باشد و بر خلاف زبان های هندی اروپایی در بین زبان های این خانواده اختلاف چشمگیر وجود ندارد. علت تفرق و گوناگونی زبان توانمند و سرشار ترکی حوادث تاریخی، شرایط اقلیمی و ویژگی های آوایی بوده است هیچ یک از زبانهای زنده و مرده دنیا به اندازه زبان ترکی دارای انوا ع، گونه ها، لهجه ها و شیوه های فراوان نیست. زبان ترکی به چهار گروه عمده شامل:

1-گروه شمال شرق (آلتای)، 2- گروه جنوب شرق (گروه آسیای مرکزی)، 3- گروه شمال غرب (قبچاق، 4- گروه جنوب غرب (گروه اغوز).

که از این چهار گروه در ایران گروه جنوب شرق شامل ترکمن ها و ازبک ها و گروه جنوب غرب اوغوزها شامل ترکان آذربایجانی، خراسانی، قشقایی و… بیشترین فراوانی را دارا هستند.

سابقه حضور ترکان در ایران پیشینه ای هفت هزار ساله دارد که لیکن به دلیل خصوصا سیاست های ترک ستیزی و عرب ستیزی رایج در عصر ستم شاهی پهلـوی هر کتیبه و یا نشانه‌ای از فرهنگ ترکی در آثار باستان شناسی به دست آمده یا معدوم گشته یا به زیر زمین موزه ایران باستان منتقل شده است. لیکن در موارد قابل اشاره موجود فعلی می توان آثار زیر را نام برد :

- ظرف فلزی سنگین وزن مخروطی شکل که در سال 1333 ش کشف گردید و اکنون در موزه ایران باستان قرار دارد

- چند ظرف منقوش با نوشته های ترکی در طوالش ایران که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود

-کتیبه روستای رازلیق در نزدیکی شهر سراب مربوط به دوران اورارتورها

- آرامگاه شاهزاده ماننایی در جنوب دریاچه ارومیه مربوط به قرن نهم پیش ازمیلاد که سنگ نوشته ترکی روی آن در موزه بریتانیا قرار دارد و…

- غیر از سنگ نوشته های باستانی آثار خطی دست نویسی ترکی در ایران نیز از قرن سیزدهم میلادی موجود است که مشهورترین اثر تاریخی و ادبی آن کتاب مشهور ((دده قور قود )) می باشد که نسخه اصلی آن نیز در موزه واتیکان نگهداری می شود .

ترکمن ها :

طبق سر شماری سال 1375 حدود دو میلیون نفر ترکمن در ایران زندگی می کنند. پراکندگی جمعیتی ترکمان های ایران غالبا در استان های گلستان، مازندران و شمال خراسان می باشد. همانگونه که در تقسیم بندی 4 گروه عمده ترک اشاره شد ترکمن ها در گروه جنوب شرق (گروه آسیای مرکزی) قرار داشته و ویژگی های زبانی متفاوت با دیگر ترکان ایران دارند. در زبان ترکمنی با آنکه ترکی از نظر عمومی زبانی کوتاه صائت می باشد این وجه زبانی متمایز تر بوده و حروف حلقی در آن نمود بیشتری دارد زندگی ترکمن ها بر اساس پایبندی به سنت ها و ارزشهای اجتماعی خاص خودشان می باشد. ترکمن ها مسلمان و سنی مذهب می باشند. عمده طوایف ترکمن ساکن در ایران شامل : خزرلی، نرزیم، آناولی، ناخورلی، چاوادار، اساری، گوکلان، سالیر، ساریق، تیکه، یومود، و تورکمان می باشند.

ترکان خراسان :

ترکان خراسان (خوراسان تورکلری)؛ ساکنان منطقه‌ی ائتنیکی شمال خراسان ایران می ‌باشند که محدوده‌ی سرزمینی‌شان از شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی شروع و به سمت شمال تا رود اترک ادامه دارد؛ این منطقه از شرق به منطقه‌ی ازبکستان و از غرب به مناطق ترکمن صحرا و استان سمنان ختم می‌شود.

محدوه پراکندگی ترک های خراسان از طرف غرب به شرق از آزاد شهر، رامیان، علی آباد شروع می شود و خراسان بزرگ تا مرز افغانستان ادامه دارد و از شمال به جنوب از مرز تورکمنیستان شروع و استان های خراسان تا کناره های کویر ادامه می یابد.

گرگان امروز را دیگر نمی توان شهر تورک نشین دانست، اما بخشی از مردم گرگان نیز ترک خراسان هستند. نیشابور و سبزوار شهرها فارس و ترک قاطی و روستاهای دو شهر اکثرا ترک هستند. بخشی از مردم سمنان در مرزهای سمنان با خراسان های رضوی و شمالی نیز ترک خراسان هستند.

دقیق نمی شود گفت جمعیت ترک های خراسان چقدر است اما تقریبی نزدیک به واقغیت در حدود چهار میلون نفر می باشند. طبق آثار سر شماری سال 1375 حدود نفر ترک اصیل بومی در منطقه خراسان ساکن هستند. پراکندگی جمعیتی ترک های خراسان غالبا در مناطق شمال غربی مشهد، بجنورد، قوچان، شیروان، مانه و سملقان، اسفراین، جوین، بام و صفی آباد و نزدیکی های سبزوار می باشد.

در گذشته این گروه زبانی جزء شاخه ترکمنی محسوب می شده است ولی با تحقیقاتی که در چهل سال اخیر(1968- 1973 میلادی) از سوی گروه ترک شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان به سرپرستی پروفسور گرهارد دورفر به عمل آمده است ترکی خراسانی به عنوان یک لهجه مستقل از شاخه گروه زبانی اوغوز پذیرفته شده است. زبان غالب و معیار ترکان خراسان، شاخه ای از ترکی اوغوز غربی و نزدیک به ترکی آذربایجانی است.

پروفسور دورفر زبان ترکی خراسانی را درست به منزله پل و رابطی میان زبان ترکی موجود درترکیه و آذربایجان با ترکمنی می داند، ولی در مجموع ترکی خراسانی به ترکی آذربایجانی و ترکی ترکیه نزدیک تر است تا به ترکمنی؛ بطوری که ترکان خراسان با اندکی دقت می توانند زبان ترکی آذربایجانی و استانبولی را به راحتی آموخته و متوجه شوند .

به دلیل وجود قبایل مختلف از ایل های بزرگ ما تصمیم بر تفکیک منطقه ای کردیم. می توانید در این لینک (اینجا) بطور کامل مطالعه نمایید.

ترکی قزاقی

این لهجه از زبان ترکی در تقسیم بندی ترکی جزو گروه شمال شرق (آلتای) جای دارد. جمعیت ترکان قزاقی در ایران کمتر از پنج هزار نفر بر آورده می شودکه در چند روستای نزدیک گرگان پراکندگی دارند.

ترکی خلج

این لهجه از زبان ترکی که منحصر به کشور ایران می باشد توجه دانشمندان ترک شناش جهان را به خود جلب کرده است. طبق بر آوردی که در سال 2000 میلادی صورت گرفته حدود 50 هزار نفر ترک خلج در شمال شرق شهر اراک در استان مرکزی و نیز پراکندگی اندکی در برخی مناطق استان قم دارند.

ترکی خلجی شباهت بسیار به ترکی آذربایجانی دارد لیکن کلمات ترکی باستان بصورت انحصاری در این لهجه بوفور یافت می شود و در حقیقت این لهجه از ترکی را تبدیل به پلی برای محققان ترکی باستان برای نیل به ترکی مادر کرده است. طبق نظریه نوع بندی بر اساس شیوه مکتوب، ترکی به سه دوره تقسیم می شود:

1- ترکی باستان : شامل زبان گوی ترک، اویغوری و قرقیزی باستان

2- ترکی میانه دارای سه شاخه زیر :

الف- دوره تثبیت زبان ادبی ترکی اویغوری و پیرایش متون مانوی و بودائی

ب- دوره زبان ادبی ترکی چاغاتای

پ- دوره زبان ادبی ترکی اوغوزی و قبچاقی

3- ترکی نوین، شامل همه زبان های ترکی معاصر .

در حقیقت دانشمندان ترک شناس قبل از معطوف شدن به وجود لهجه ترکی خلجی در ایران ناچار بودند برای تحقیق در دوره های ترکی باستان و میانه به کتب مکتوب و سنگ نوشته ها و اسناد تاریخی استناد نمایند ولی لهجه ترکی خلجی به عنوان شاهدی زنده در مقابل دانشمندان قرار گرفت.

البته ترکی باستان یک زبان مرده همانند زبان اوستایی نیست زیرا که ترکی معاصر ادامه منطقی همان شیوه است. در حالیکه اکثر زبانهای مرده مثل اوستایی نه از زبان دیگر ریشه گرفته آند و نه در زبان دیگری اداوه یافته‌اند.

ترکی قاشقایی

طبق سر شماری سال 1375، حدود یک و نیم میلیون نفر ترک قشقایی در ایران ساکن هستند. ترکان قشقایی غالبا در جنوبغربی ایران استان فارس، جنوب استان کهکلویه و بویراحمد و خصوصاً شهرهای شیراز گچساران و فیروز آباد زندگی می کنند. ترکی قشقایی کاملا شبیه ترکی آذربایجانی می باشد و از این رو برخی از ترکشناسان قشقائی ها را جزو ترکان آذربایجانی تقسیم بندی می کنند. و ترکی قشقایی ترکی آذربایجانی نیز نامیده می شود.

ترکی آذربایجانی

طبق آمار سال 1375 حدود 25 میلیون نفر ترک آذربایجانی در کشور ایران زندگی می کنند. ایران اولین کشور از نظر ترکهای آذربایجانی می باشد و غیر از ایران ترک‌های آذربایجانی در کشور های گرجستان،جمهوری آذربایجان (هفت میلیون نفر) ترکیه (حدود ششصد هزار نفر) عراق (به دلیل سیاست های تبعیض نژادی آمار دقیق ترک های آذربایجانی عراق معلوم نیست ولی حدود یک میلیون ترک آذربایجانی در مناطق کرکوک و اربیل) سوریه ( حدود سی هزار نفر) و نیز تخمین زده می‌شود. حدود سه میلیون ترک آذربایجانی مهاجر در کشورهای دیگر جهان از جمله کانادا، آمریکا، سوئد، استرالیاو... زندگی می کنند.

در ایران از شهر قزوین به سمت شمالغرب کشور که حرکت می کنیم زبان ترکی آذربایجانی، زبان رایج و مرسوم مردم می باشد که خود زبانشان را ترکی می‌نامند

و به اشتباه لهجه ترکی آذربایجانی گاه زبان آذری نیز نامیده می شود. ترکی آذربایجانی در استان های آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، قزوین و همدان بصورت عام و در برخی مناطق استان های کردستان، گیلان، تهران، و مرکزی رواج دارد.

ترکی آذربایجانی به نوبه خود در شهرها و طوایف مختلف گرامر و لهجه خاصی دارا است. عمده زیر شاخه های لهجه ترکی آذربایجانی در ایران بر اساس قومی عبارتند از : تبریزی ، کاراپاپاخ، افشاری، شاهسون، مقدم، بهارلو، نفر ،کاراگوزلو، پیشگچی، بایات، قاجار و قره داغی. زبان ادبی ترکی آذربایجانی در بین ترک های آذربایجان ایران برگرفته از لهجه تبریز که زیباترین و ملایمترین گویش را دارا می باشد.

همانگونه که اشاره شد ترکی آذرباجانی جزو گروه جنوب غرب یعنی گروه اوغوز می باشد که این نوع ترکی با لهجه های مختلف خود از منطقه غرب دریاچه خزر شروع و تا شبه جزیره بالکان در اروپا گسترده است. به همین خاطر یک ترک تبریزی خیلی راحت و بدون مشکل می تواند با یک ترک زبان ساکن شهر موستار در کشور بوسنی و هرز گوین به زبان مادری خود هم صحبت شود در حالیکه همین فرد با یک ترکمن مثلا از شهر گنبد کاووس در رساندن و فهم کلام به زیان مادری دچار مشکل خواهد شد.

غیر از ویژگی های زبانی از وجه تمایزات ترکان آذربایجانی با سایر ترک ها شیعه بودن ترک های آذربایجانی می‌باشد.

در بین اقوام ترک ایران، ترکی آذربایجانی از غنای بالاتری در زمینه های فرهنگ، ادبیات، موسیقی و تاریخ برخوردار است.

سرزمین اصلی ترکان آسیای مرکزی بود و طوائف و قبایلی از ترکان مهاجرت کرده و تمدن های اولیه نظیر سومئریان و هیتیت ها را بنیان نهادند.

1800 سال پیش از میلاد امپراطوری هیتی در بین النهرین، آناتولی، آذربایجان تاسیس شد. البته حدود 3000 سال پیش از میلاد مسیح، نخستین آثار ادبیات ترکی در شهر سومری « اوروق » ایجاد شده است.

نخستین نگارندگان آثار مکتوب ترکی بانی‌هائی نوک تراشیده بر روی الواح گلی پخته می نگاشتند. در سده بیستم پیش از میلاد، اکدیان فرهنگ سومئری را اخذ و با جهان بینی فلسفی خاص آنرا جاودان ساختند.

در همین روزگار در غرب دریای خزر ترکان آسی یا آذی توانستند بر اقوام و قبایل دیگر چیره شده و بدنه حکومتی منسجمی با نام آذر تشکیل دهند.

کلمه « آذر » از دو هجا تشکیل شده است. هجای نخست، نام قبیله و هجای دوم یعنی«ار» معنای مرد، جوانمرد و والا می دهد که می توان در فارسی ((آذی مرد)) ترجمه کرد.

اجداد و نیاکان ترکان آذربایجانی، این نام را بر روی کوه و رود و پهنه و گستره تحت حکومت خود دادند و رودی که در قلب سر زمین‌شان جاری بود را « ار آذ» نامیدند که این نام هم اکنون نیز باقیست و در فارسی به آن رود « ارس » گفته می شود و سرزمینشان را آذربایجان نام نهادند.

زبان تورکی با قانون ترین زبان دنیا :

ترکی آذربایجانی زبان کوتاه صائت التصاقی موزون و دارای قوانین آوایی موزیکال ذاتی است. ترکی آذری مثل زبان ترکی دارای 9 حرف صدادار بوده و حرکه‌ها به دو نوع ثقیل و خفیف تقسیم می شوند و این ناشی از ویژگی« قانون هما هنگی آوایی » در آن است این زبان را همیشه در ایران « ترکی » نامیده اند و در متون کلاسیک اسلامی نوشته شده به فارسی یا عربی و ترکی نظیر : دیوان لغات الترک، الادراک للسان الاتراک، صوره الارض، المسالک و الممالک، مروج الذهب، حدود العالم، نزهه القلوب، نامه دانشوران و غیره گاه آن را آذریه، آذرید، آذی، آسی، آزی و آذری یا آذربایجانی نیز نامیده اند.

میراث ادبی ترکی در ایران مدیون مردم آذربایجان می باشد که توانستند ارزشمندترین متون فرهنگی بشریت را پدید آورند.

به برخی از این آ ثار ارزشمند که جزو میراث مانا و ادبی ادب ترکی ایرانی محسوب می شوند می توان به کوتاهی چنین اشاره کرد.

1- قوتادغوبیلیغ : یا((سعادت نامه)) که از سوی ((یوسف اولو خاص حاجب)) در سال 448 ه.ق در  6645 بیت به نظم در آمده است. این مثنوی در بحر متقارب مثمن مقصور و به ترکی سره سروده شده است و در سر تا سر آن فقط 85 لغت عربی با مفاهیم دینی و عرفانی به کار رفته است. این اثر سر مشق تالیف بسیاری از ((شاه نامه‌ها))، ((پند نامه))ها و ((سـیاسـت نامه)) های ترکی و  فارسی بوده است از این اثر تاکون سه نسخه خطی به دست آمده که کهنترین آن مربوط به سال 818 م است.

2- کتاب دده قور قود : دارای دوازده حماسه منظوم منثور که نسخه خطی به دست آمده از آن، در سال446 ه.ق استنساخ شده است. جنگ های توصیف شده در ((کتاب دده قور قود)) خیر خواهانه و برای گسترش فضیلت و تقواست هم از این روی است که این جنگ ها را ((حماسه)) می نامیم. در این کتاب از برخورد انسان با موجودات ماورائی و نقش و عظمت جایگاه زن در بین اقوام ترک و از عشق پاک مثال های حیرت‌انگیزی می‌توان یافت که الهام بخش نویسندگان بزرگی چون هومر برای خلق ((اودیسه)) و ... بوده است.

از نکات جالب توجه اینکه بین ترکی آذربایجانی با ترکی کشور ترکیه تا قبل از قرن پانزدهم میلادی تفاوت چندانی محسوس نیست و پس از آن با فتح شهر استانبول ترکی در غرب ترکیه شامل تغییرات و ملایمت گردیده و لهجه ترکی استانبولی را از ترکی آذربایجانی متمایز می سازد.

در ترکی آذربایجانی ترکان ایران کلمات فارسی و عربی رسوخ بیشتری داشته و برخی قواعد زبانی را تحت تاثیر خود قرار داده است چنانچه هر چه به مناطق فارس نشین نزدیک می شویم ابن امر نمود بیشتری می یابد.

نتیجه گیری :

ایران کشوری چند قومیتی و چند زبانه می باشد. شاید زبان بیشتر از آن که منعکس کننده فرا گردهای فرهنگی باشد در واقع قالب دهنده این فراگرد است.

ادوارد سایپر یکی از نخستین زبانشناسانی بود که استدلال می کند : نظر ما درباره واقعیت، نسخه خلاصه شده‌ای از جهان است که زبان آنرا ویرایش کرده است.جهان واقعی تا حد زیادی بر پایه عادت های هر گروهی نا آگاهانه بنا شده است. هر زبانی یک فرهنگ خاص را منعکس و تقویت می کند و حتی می توان گفت که آن فرهنگ را قالب ریزی می کند. اگر زبان یک قومی جایش را به زبان یک قوم دیگر دهد، فرهنگ آن قوم نیز جایش را به فرهنگ قوم دیگر می دهد.

پس زبان چیزی بیشتر از صرف نماد فرهنگ یک گروه است. زبان هویت گروهی را تقویت می کند و شیوه های اندیشیدن و رفتار ویژه یک گروه را تحکیم میکند.

تکثر قومی و زبانی با راهبری صحیح می تواند مایه اعتلا و پیشرفت کشور ایران را فراهم سازد و جزو افتخارات ارزشمند کشور اسلامی ما را به عنوان نمونه در جهان فراهم سازد.

در یک جامعه چند قومیتی که توسط اصول برابر هدایت می شود، گروههای قومی تبدیل به گروههای ذینفع می شوند که نسبت به یک نظام سـیاسـی و اجتماعی مشترک و واحد وفادار بوده و فعالانه در آن مشارکت می جویند.

فهرست منابع و ماخذ :

1-سیری در تاریخ زبان و لهجه های ترکی نوشته دکتر جواد هیئت 1368 نشر نو

2-انسان شناسی فرهنگی. نویسندگان بیتس،دانیل و فرد پلدگ،ترجمه محسن ثلانی،1382 انتشارات علمی چاپ دوم

3- مجله مطالعات راهبردی. مقاله سیـاسـت قومی، نوشته مارتین مارجر.

4- یادمان های ترکی باستان. نوشته دکتر حسین محمد زاده صدیق.1380 نشر تاریخی

5- تاریخ مردم اورارتو و کشف چند سنگ بنشه به خط اورارتو در آذربایجان نوشته جواد مشکور 1345 تهران. انجمن آثار ملی.

6- زبان های مهم جهان. نوشته میشل مالرب ترجمه عفت ملا نظر.1382 شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تهران

7- ماهیت زبان. نوشته علی حسین زاده ( داشقین).انتشارات اختر تبریز.