شرح مختصری بر قبایل 24 گانه اوغوز :

چون هدف این مقاله آشنایی کلی با اوغوزهاست به شرح مختصری درباره قبایل مهم بسنده می کنیم. اوغوز در روایت کاشغری 22 و در روایت جامع التواریخ 24 قبیله هستند. 24 قبیله اوغوز بنا فرزندان شش پسر اوغوزخان هستند و هرکدام دارای یک علامت مخصوص (طمغا یا مهر) و هر چهار قبیله دارای یک انقون (توتم) می باشد.

1-قایی لار

2-بایات -بیات لار اوچ شاخه دیر آغ بیات-قره بیات-شام بیات

3-القاراولی لار

4-قاراولی لار

5-یازیر لار

6-دوگرلار

7-دودورغالار

8-یاپارلی لار

9-افشار لار

10-قیزیق لار

11-بیگدلی لر

12-قارقینلار

13-بایندیرلار

14-بچه نک لر

15-چاوولدورلار

16-چپنی لر

17-سالورلار

18-ایمورلار

19-آلایونتلولار

20-یوره گیرلر-اوره گیرلر

21-ایغدیرلار

22-بوگدوزلار

23-ییوالار -ایوالار

24- قینیق لار

(ترکهای ایران-محمد رحمانی فر)

قبیله افشار :

این قبیله از ازاولاد اولدوز خان و یکی از بزرگترین قبایل اوغوز بوده و قرن یازده میلادی نقش مهمی در تاریخ ایفا نموده اند در این قرن ابتدا افشارها در خوزستان و سالورها در فارس تشکیل حکومت داده اند بعدها از افشارهای گوندوزلو به خراسان (ایبورد) و قسمتی هم با آرشاملو ها به ناحیه اورمیه کوچ داده شدند .

افشارهای ایمانلو که در اورمیه ساکن هستند شاخه ای از ذوالقدرها هستند اینها را نباید با اینانلو اشتباه کرد زیرا اینانلوها از قبیله شاملو هستند.

در زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب یکی از تکیه گاه های مهم دولت افشارها بودند.

اسکندر بیگ در تاریخ عالم آرای عباسی برای شاملو ها لفظ طایفه جلیله در درباره ذوالقدرها، لفظ طایفه رفیعه را به کار برده است.

افشارها در ایران مهمترین طایفه را تشکیل می دهند و در اغلب مناطق ایران پراکنده اند .قسمت مهم افشارها در اورمیه، زنجان ،اسدآباد همدان ، خوزستان ،فارس، کرمان و جنوب قزوین و شمال خراسان زندگی می کنند در کرمان پنج هزار چادر افشار کوچ نشین اند. در تاریخ تورکان نقش آنها مداومتر از سایر قبایل بوده است.

نادرشاه افشار که بعد از صفویه به سلطنت رسید از طایفه قیریخلی افشار ابیورد خراسان بود او خود را ترکمان (ترکمان غیر از ترکمن است) می دانست و می خواست با ترکان عثمانی و ترکستان روابط نزدیک برقرار کند و به همین جهت اصلاحات مذهبی را پیش کشد. کتیبه تورکی او در ارغونشاه کلات نادری و ایوان حرم امام علی (ع) در نجف هنوز هم موجود است

قبیله قایی :

از قبیله قایی خاندان عثمانی برخاسته و تعداد طوایف آنها مانند افشار بیش از دیگران بوده و محل سکونتشان در آناتولی میانه و غربی بوده است 

 قبیله بیات یا بایات :

از قبیله بیات شخصیت های مهمی همچون دده قورقود ،فضولی (شاعر بزرگ قرن 16 میلادی) برخاسته است . بیات ها در ایران و شمال سوریه و عراق و ترکیه سکونت داشته اند قبیله قاجار هم از شام بیاتی ها می باشد در زمان آق قویون ها به آذربایجان آمده اند و در 1491 میلادی در قاراباغ زندگی می کرده اند و قاجار نام رییس قبیله بوده است درباره بیات های ایران از زمان صفویه اسناد تاریخی موجود است بیات های ایران به سه شاخه تقسیم می شوند :

الف) بیات های سفید و یا بیات های آذربایجان

ب) بیات های سیاه یا بیات های خراسان

ج) شام بیاتی ها

قسمت اعظم بیات های ایران امروزه در زنجان سکونت دارند و در میان قشقایی ها نیز طوایف بیات موجود است

قبیله یازیز:

یازیز ها از مانقشلاق به بالخان و بعد به خراسان مهاجرت کردند در خراسان در غرب نسا مستقر شده و از قرن 12-17 میلادی موجودیت خود را به صورت نیمه مستقل حفظ کردند مدتی تابع خوارزمشاهیان بودند بعد از استیلای مغول به نام قاراداش نامیده شدند بعد تابعیت صفویه را پذیرفتند.

قبیله دودورغا:

افراد این قبیله بیشتر در شمال ایران در صحرای ترکمن و خوارزم و همچنین در آناتولی در اطراف آماسیا ،تارسوس و آنکارا مستقر شده اند

قبیله بیگدلی (بیگ دیلی):

 یکی از  قبیله اوغوز هست که تشکیل حکومت داده اند در زمان سلطان سلیمان قانونی مهمترین گروه ترکمنان حلب را بیگدلی ها تشکیل می دادند. به طوری که در تاریخ یغما ذکر شده قبایل یغما از حلب تا دیاربکر بهترین ییلاق ها را در دست داشتند. از میان آنها بیگ های بزرگ و شیوخ طریقت زیادی برخاسته است. در زمان سلطان مراد سوم (1595 -1574م) جمعیت آنها خیلی زیاد شده بود. گفتنی است که اکثریت شاملوها یعنی ترکمنان شمال سوریه را بیگدلی ها تشکیل می دادند. شاملوها در دوران شاه عباس صفوی بیش از دیگران قدرت و اعتبار پیدا کردند در این دوره اغلب امرا از آنها بودند بیگدلی ها در راس شاملو ها قرار داشتند .مثلا عبدی شاملو که از موسسین دولت صفوی بود و پسرش دورموش خان از قبیله بیگدلی بودند. قاراگوزلوهای منطقه همدان از اولاد بیگدلی ها هستند و همچنین طایفه گولکن از ترکمنان ایران بیگدلی هستند.

قبیله بایندر یا باییندیر :

به معنی محل حاصلخیز و پر از نعمت است از اولاد گوک خان و شاخه اوچ اوخ هستند در اوغوزنامه رشیدالدین نام بایندر به عنوان جانشین یابغو آمده است و این قبیله به عنوان اصلی ترین قبیله اوچ اوخ که در تاریخ اوغوزها نقش مهمی داشتند ذکر شده است در کتاب داستانهای دده قورقود نیز خان بزرگ اوغوز ها بایندر نام دارد در میان ترکمان های ایران طوایف بایندر هم زیاد به چشم می خورد.

  قبیله چپنی :

این قبیله در فتح آناطولی نقش مهمی داشته و همچون قبیله افشار از قبایل مهم و مشهور اوغوز هست . مریدان اولیه حاجی بکتاش مرشد طریقت بکتاشیه از چپنی ها بوده اند لذا شیعه و قزلباش بوده اند قسمت مهمی از چپنی ها اطراف طرابزون به ایران رفتند و به آق قویون ها و بعدا هم به صفویه پیوستند عده ای از آنها هم در ترکیه ماندند در زمان شاه طهماسب این قبایل جزو سپاه ویژه محافظان سلطان درآمدند.

قبیله سالور :

تا زمان مغول ها سالغور نامیده می شدند در تاریخ رشیدی نامشان با احترام یاد شده در میان امرای یابغو و از وزرای خان اوغوز سالورها بوده اند . در داستان های دده قورقود از آنان به عنوان شریفترین قبیله اوغوز یاد شده، قازان خان فرمانروای مقتدر ایل اوغوز از سالورهاست . سونقور که از سالورها بود ،ابتدا اتابک ملکشاه شد بعد او را از فارس اخراج و پسرش طغرل را به تخت نشاند و خودش قدرت را بدست گرفت و عنوان اتابک سونقور را گرفت و اتابکان فارس را تشکیل داد(1148 م) سونقور 14 سال با عدالت وو درایت حکومت کرد و بعد از او برادرزاده اش سعد حکومت را در دست گرفت و سعدی شاعر معروف ایران تخلص خود را از او گرفته است.

آل سونقور روی پول های خود علامت قبیله سالور می زدند و اغلب آنها نام های تورکی داشتند سالورها هم در فتح آناتولی نقش مهمی داشتند قاضی برهان الدین شاعر و فرمانروای سیواس قیصری در قرن 14 میلادی سالور بود . ترکمنان ((یقه یا سایین خانلی ها)) از اولاد آنها هستند بنا به نوشته ابوالغازی بیش از نصف ترکمنان کنونی سالور هستند.

قبیله ایمور :

بعد از قرن 16 میلادی در سواحل اترک گرگان مستقر شدند و به آنها ترکمنان یقه گفته شد در حال حاضر در سواحل گرگان تعدادی خانواده ایمور زندگی می کنند.

قبیله ایغدیر :

نام قبیله ایغدیر در قرن 16 در 43 ده دیده شده است بعدها در تارسوس،ایچ ایل ،کوچ حصار ،منتشه سکونت نموده اند در ایران میان قشقایی ها پانصد خانوار از قبیله ایغدیر وجود دارد (آمار مربوط به سال 62)

قبیله بوگدوز :

در آناتولی نام 22 محل به نام بوگدوز موجود بوده که در حال حاضر نام سه محل باقی مانده است

قبیله ییوا یا ایوا :

در غرب همدان و کردستان سکونت داشته اند  در قرن 12 میلادی اختیار کردستان را به دست گرفته اند به نظر مینورسکی طایفه بهارلو از قاراقویون ها همه از ایوارها بودند و نام خود را از قلعه باهار مقرحکومت سلیمان شاه (فرمانروای ایوا) گرفته اند .

قبیله قنیق :

خاندان سلجوقی از این  قبیله بودند که امپراطوری سلجوقی را تشکیل دادند

*

منابع  :
1- فرهنگ ترکی آذربایجانی فارسی  - تالیف : زنده یاد بهزاد بهزادی - با تلخیص و اضافات

2- ویکی پدیای انگلیسی با تلخیص و اضافات

3- ترکهای ایران-محمد رحمانی فر