ترکمن های خراسان

یشتر ترکمن‌ها در ترکمنستان سکونت دارند. جمعیت ترکمنستان در سال ۲۰۱۴ حدود ۵ میلیون و ۱۱۷ هزار نفر بوده که ۸۵ درصد آنها از قوم ترکمن هستند.

حدود ۲ درصد جمعیت ایران ترکمن هستند که معادل نزدیک به یک و نیم میلیون نفر است. ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا و اطراف رودخانه اترک وگرگان‌رود سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونتگاه‌های ایشان در استان‌های گلستان (بیشتر بخش شمالی استان)، خراسان رضوی (روستاهایی در نوار مرزی شمال استان و تربت جام) وخراسان شمالی (منطقهٔ راز و جرگلان شهرستان بجنورد) پراکنده است. از شهرهای مهم ترکمنان در ایران می‌توان بندر ترکمن،گنبد قابوس، کلاله، آق قلا، گمیشان، مراوه‌تپه و اینچه‌برون را نام برد.

در افغانستان نیز حدود ۳ درصد جمعیت یعنی حدود ۹۵۰ هزار ترکمن هستند. ترکمن‌های افغانستان بیشتر در شمال این کشور به ویژه نوار مرزی دو ولایت فاریاب و جوزجان با ترکمنستان زندگی می‌کنند.

تُرکَمَن‌ها در خراسان به مردم ترکمن یا ترکمنی زبان ساکن خراسان و غرب ترکمن‌صحرا گفته می‌شود.

آن‌ها به زبان ترکمنی سخن می‌گویند و بیشتر آنان مسلمان و پیرو مذهب سنی حنفی هستند و در استان‌های خراسان رضوی و خراسان شمالی ساکن اند.پیشینه و فرهنگ آن‌ها با دیگر مردم ترکمن پیوند و شباهت دارد و این تقسیم بندی ترکمن‌های خراسان بر اساس منطقهٔ جغرافیایی است در مقابل ترکمن‌های جمهوری ترکمنستان و استان گلستان. در کوهستان های غربی بجنورد و در آن قسمت که طایفه های «گوکلان»، «تکه» و «نخورلی» مستقر هستند دهستان هایی در همسایگی ترکمن‌ها دیده می شود که مردمش در برخی دهکده‌ها از گروه های خراسانی هستند.

نخورلی ها

نُخورلی یا نخور یک گروه قومی ساکن منطقهٔ راز و جرگلان در شمال شهرستان بجنورد معروف به جلگهٔ نخور است. از روستاهای مهم آن‌ها یکه سود، باغلیق، کرپچلی و غاولقا است. نخورها یکی از ۴ طایفه اصلیترکمن‌های ایران (در کنار یموت‌ها، گوکلان‌ها، و تکه‌ها) به شمار می‌رود. البته ممکن است این طایفه محصول اختلاط نژادی طوایف دام‌دار و کوه‌نشین بومی این جلگه با گروه‌هایی از ترکان اغوز مهاجر به این سرزمین در اوایل قرن دهم هجری قمری باشد. در این دوره با افزایش مهاجرت ترکمن‌ها به شمال خراسان گروهی از خراسانی‌های ساکن کوه‌های کپه‌داغ و جلگهٔ مَرغاب با آن‌ها مخلوط شده و تحت تسلط آن‌ها قرار گرفتند.

در کتاب «سفرنامهٔ استرآباد و مازندران و گیلان» میرزا ابراهیم که در سال ۱۲۷۶ ه. ق/۱۸۶۰ نوشته شده، «نخور» یکی از طایفه‌های ایل تکه محسوب شده که از ۳۰۰ خانوار تشکیل می‌شود.

نخور یا نوخور Nohur جلگه‌ای در کؤپت‌داغ می‌باشد و به طایفه‌ای کشاورز که در آنجا زندگی می‌کنند نوخورلی گفته شده است. نوخورلی یعنی: «کسانی که در جلگهٔ نوخور زندگی می‌کنند.» نوخور در اصل از زبان عربی به زبان فارسی وارد شده است و همان «نهر» به معنای جوی و رودخانه است. در منطقهٔ نوخور چشمه فراوان است.

گ. پ. واسیلیوا G.P. Wasilýewa در تحقیقات خود به سال ۱۹۵۴ م. نوخورلی را به دو شاخه تقسیم کرده است: نوخورلی و زردلی zertli. شاخهٔ نوخورلی و تیره‌هایی را که تا قرن ۱۱ میلادی به آن اضافه شده به دو زیر شاخه تقسیم کرده است: ملیک Melik، اربان Erban، دنجیک Denjik، سیغیر Sygyr، جاغیل‌جوْغول Jagyljogul (جاغیل‌جوْغول شامل: کؤسه، پارّاش Parraş، جاغیل‌جوْغول).

شاخهٔ دیگر نوخورلی را تیره‌هایی می‌داند که در قرون ۱۱ تا ۱۸ میلادی به آنها اضافه شده‌اند: یۆزبگی، یۆزباشی، عوض‌گلدی، بَهار، عبدالرحمان، خوجا، ایشخ‌آتا Yşhata (اشیخ‌آتا شامل: جویجه و قودوز)، قوُش‌خانا، اِشک (شامل: کۆیزه‌گأر).

شاخهٔ زردلی از طایفهٔ نوخورلی را تیره‌هایی می‌داند که در قرن ۱۸ به آن اضافه شده است: اوْغری (شامل: اوْغری، بگ، کل)، کر (شامل: خوجانفس)، کم، خوجانیاز، خیوالی، آیی، چاریخ Çaryh (شامل: قودوز)، قاضی Kazy.[۴]

شاخهٔ زردلی را به زیرشاخه‌های: خوجانیاز (شامل: آدی‌بای، اوسساندیر Ussanedir)، اوْغری (شامل: اوغری، بگ، کل)، کؤر، خوجانفس، آیی (شامل: آیی، بدیر)، چاریق (شامل: سپ‌قولی Sepguly، سیدقولی Seýitguly، محمدقولی)، خیوالی، قاضی تقسیم کرده است.

گوکلان ها

گوکلان‌ها (همچنین گوگلان، گوکلن و گوگلن) یکی از طوایف قوم ترکمن هستند که عمدتاً در بخش‌های شرقی استان گلستان ِ ایران سکونت دارند. گوکلان‌ها نسبت به بقیهٔ طوایف ترکمن‌ها زودتر یک‌جانشین شده و رو بهکشاورزی آوردند. باغ‌داری، پرورش گاو و گوسفند، کرم ابریشم، و زنبور عسل، کشت آفتابگردان و برنج و نمدبافی از فعالیت‌های سنتی گوکلان‌ها بوده‌است.

گوکلان‌ها تنها ایل ترکمن بودند که در دههٔ ۱۸۴۰ میلادی۱۲۶۰ هجری قمری در دوران تلاش حکومت قاجار برای تسلط بر ترکمن‌ها به طور کامل مطیع ایران شدند. علت این امر محل سکونت آن‌ها در نزدیکی ایرانیان بود که آن‌ها را به سادگی در معرض حملات حکومت ایران قرار می‌داد. همچنین پیشتر بر اثر حملات ایران و خان‌نشین خیوه بسیار تضعیف شده بودند.

محل زندگی امروزین گوکلان‌ها عمدتاً در شهرستان کلاله، شرق گنبد کاووس، جنوب و شرق مراوه‌تپه، و بخش‌هایی از منطقهٔ جرگلان شهرستان بجنورد سکونت دارند و پس از یموت‌ها دومین طایفهٔ پرجمعیت ترکمن‌های ایران به شمار می‌روند اما جمعیت آن‌ها در ترکمنستان ناچیز است. منطقهٔ زندگی آن‌ها در گذشته گسترده‌تر بود و در سواحل دریای خزر از جمله استان بلخان ِ ترکمنستان کنونی و بخش‌های مرکزی استان گلستان کنونی هم سکونت داشتند اما بر اثر نبردهای قبیله‌ای با یموت‌ها به سوی مناطق کوهستانی شرقی رانده شدند.

آرمینیوس وامبری گوکلان‌ها را صلح‌جوترین و متمدن‌ترین طایفهٔ ترکمنان معرفی کرده و کلنل ییت نظامی بریتانیایی نیز به ویژگی‌های جسمی متفاوت آن‌ها از ترکمن‌های دیگر از جمله ریش ِ پُرتر و بور بودن بعضی از آن‌ها اشاره کرده‌است. وامبری در سفرنامهٔ خود به آسیای میانه در سال ۱۸۶۲-۱۸۶۳ م جمعیت گوکلان‌ها را ۱۲ هزار چادر (خانوار) و جمعیت کل ترکمن‌ها را ۱۹۶٬۵۰۰ چادر برآورد کرده بود که بر اساس آمار او گوکلان‌ها پس از تکه‌ها (۶۰ هزار چادر)، ارساری‌ها (۵۰ هزار چادر) و یموت‌ها (۴۰ هزار چادر) چهارمین ایل بزرگ به طور مشترک با ایل چاودر بودند.

گوکلان‌ها با توجه به این‌که زودتر ده‌نشین شدند سواد و کتابت در بین آن‌ها سریع‌تر رایج شد و بسیاری از شاعران بزرگ ترکمن‌ها مانند دولت‌محمد آزادی، مختوم‌قلی فراغی، مسکین‌قلیچ و قربان دردی ذلیلی از این طایفه‌اند. مذهب آن‌ها مثل ترکمن‌های دیگر مکتب حنفی اهل سنت است، بسیاری علاوه بر آن پیرو طریقت متصوفهٔ نقشبندیه هم هستند.

تکه ها

ایل تکه یکی از ایل های بزرگ ترکمن میباشد. در گذشته اراضی ایل تکه از شرق به چهارجو و مرو و بخشی از اراضی قسمت پایین رودخانه مُرغاب و تجن و سرخس ایران ، از غرب به اراضی یموتها و گوکْلانها، از شمال به خط فرضی میان چهارجو و صحرای خیوه و قزل آرْواد( قزل آروات یا قزل رباط) و از جنوب به خط مرزی خراسان و ترکمنستان محدود بود.

ایل تکه از دو طایفه بزرگ اُقْتُمُش و تُقْتُمُش(توقتامیش) تشکیل می شد که هر کدام به دو تیره بزرگ تقسیم می گردید: اقتمش به تیره های بخشی( باخشی یا باغشی),سیچْمَز( سیچماز) و تقتمش به تیره های وکیل و بیگ ، و هریک از این تیره ها نیز به دهها تیره کوچکتر تقسیم می شد

کثرت جمعیت ایل تکه ، آنان را قادر ساخته بود که بر اغلب طوایف هم جوار خود غلبه یابند و اراضی آنان را تصاحب کنند، بویژه که اراضی خود آنان برای تغذیه اهالی و احشامشان کافی نبود . پراکنده شدن طوایف تکه در نواحی ترکمنستان ، موجب توسعه سازمان سیاسی داخلی و حکومت سرداران تکه در سرزمینهای تکه نشین و استقلال نسبی آنان از خانات خیوه و بخارا و دولت ایران شد و قطع برخی مناسبات تجاری میان استرآباد و کراسنوودسک و خیوه و بخارا را به دنبال داشت . بعضی از پژوهشگران به حضور تکه ها در نواحی بین بلخان کوه و دُرون در قرن چهارم اشاره کرده اند. به گمان وامبری اینان احتمالاً در عصر چنگیز یا تیمور به این نواحی آمده اند. تکه ها در 1049 و 1112 به سبب حمله قبایل قالموق(قلماق یا کالموک) به نواحی جنوبی گریختند و در همین زمان هاست که نام ایل تکه در منابع فارسی به میان آمده است

ایل تکه در عصر صفویه از ترکمنهای صایِن خانی به شمار می آمدند . نام طوایف تکه عمدتاً در حوادث سالهای اول سلطنت شاه سلطان حسین صفوی به میان آمده است .در 1106 به دستور او صدها سوار از ترکمن ها از جمله تکه ها، به فرماندهی ولی محمدخان ، پسر حمزه سلطان چنگیزی ، عازم فتح خوارزم شدند . ولی محمدخان پس از چند صباحی حکومت در خوارزم ، در جنگ با ازبکان آرال شکست خورد و با کمک پیرْنَظر، آتالیق (شیخ ) طوایف تکه و صایِن خانی به تجن گریخت . در حملات شیرغازی خان ازبک به خراسان در 1129، گروههایی از طوایف تکه شرکت داشتند.

در 1155 نصراللّه میرزا، پسر نادر، تمام طوایف تکه و یموت ساکن خوارزم را به خراسان تبعید کرد . در 1272 که سلطان مرادمیرزا حسام السلطنه حاکم خراسان شد، تکه ها به مرو کوچیدند . در 1274، 24 تن از رؤسای ایل تکه که برای خوشامدگویی به حسام السلطنه به مشهد رفته بودند، بازداشت شدند . ترکمنهای ساروق از حسام السلطنه پشتیبانی کردند و تکه ها تصمیم گرفتند که آنان را از مرو اخراج کنند. این دوره ها، به اقتضای زندگی چادرنشینی ایل تکه و مطامع خانهای ترک و کرد شمال خراسان, که می خواستند اراضی تکه ها را بگیرند, و سودجوییها و قدرت نماییهای حکام خراسان ، همیشه کوتاه بود.

تکه ها در عصر قاجاریان== طوایف تکه ساکن آخال و مرو، در دورة محمدشاه و ناصرالدین شاه منشا بعضی حوادث مهم بودند. اینان با حسن خانِ سالارْبار ، حاکم شورشی خراسان ، متحد شدند . در 1271 طوایف تکه سرخس مانع پیشروی محمدامین خان ، حاکم خیوه ، در خراسان شدند و سرانجام او را کشتند . در 1277 طوایف تکه ساکن در سرخس و تجن و مرو به رهبری قوشیدخان ، لشکر حمزه میرزا حشمت الدوله حاکم خراسان ، را درهم شکستند. این شکست یکی از مهمترین حوادث نظامی ایران در دوره ناصرالدین شاه بود

طوایف تکه از 1291 تا 1298 بارها با روسها جنگیدند: در دوره اول ، طوایف تکه به رهبری تیکمه سردار بر قوای ژنرال لوماکین در جنگ گوک تپه پیروز شدند، و در دوره دوم در 1298 ارتش روسیه به فرماندهی ژنرال اسکوبلف در جنگ گوک تپه پیروز شد . دولت ایران که از رویارویی با دولت روسیه عاجز بود، پس از این جنگ با امضای قرارداد مرزی آخال ، بخش بزرگی از خاک خود را به روسیه واگذار کرد در خلال جنگ جهانی اول شکستهای سنگین ارتش روسیه ,که با نابودی بسیاری از مردان تکه همراه بود , و کوششهای پنهانی دولت عثمانی برای جذب طوایف ترکمن ، تکه ها را به شورش بر ضد دولت روسیه سوق داد . پس از انقلاب اکتبر 1917 در روسیه ، اغلب طوایف تکه ، به رهبری کسانی چون سرهنگ ارازخان که از افسران ارتش روسیه تزاری بود، به مخالفان انقلاب روسیه پیوستند و با حمایتهای ارتش انگلیس تا چند سال مانع از استقرار دولت شوروی در نواحی ترکمن نشین شدند .

گردآوری :آ تاتیمور

منبع : سایت ترکهای خراسان

http://kh-turks.ir/post/71

قایناقلا:

تفصیل احوال تراکمه ، در گرگان نامه ، به کوشش مسیح ذبیحی ، چاپ ایرج افشار، تهران : بابک ، 1363ش

سراج الدین بن عبدالرئوف ، تحف اهل بخارا ، تهران 1369ش

عبداللّه بن مصطفی قلی قره گزلو همدانی ، دیار ترکمن ، چاپ حسین صمدی ، قائم شهر 1371ش

میرزاابراهیم ، سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان و... ، چاپ مسعود گلزاری ، تهران 1355ش

محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ ، چاپ جهانگیر قائم مقامی ، تهران 1337ش

محمدخلیل بن داود مرعشی ، مجمع التواریخ ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1362ش

محمدکاظم مروی ، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی ، تهران 1364ش

ماریانا روبنوونا آرونووا و کلارا زارمایروونا اشرفیـان ، دولـت نادرشاه افشار ، ترجمة حمید امین ، تهران 1356ش

اراز محمد سارلی ، تاریخ ترکمنستان ، تهران 1373ـ 1378ش

حسینقلی مقصودلو، مخابرات استراباد ، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت ، تهران 1363ش

اسماعیل میرپنجه ، خاطرات اسارت : روزنامة سفر خوارزم و خیوه ، چاپ صفاءالدین تبرّائیان ، تهران 1370ش

میرزا ابوطالب بن میرزابیک موسوی فندرسکی ، «بیان چگونگی تسخیر کل ولایت اورگنج یعنی خوارزم ، به رزم .چاپ محمدنادر نصیری مقدم ، تهران 1373ش

گلی، امین. تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها. تهران: نشر علم، ۱۳۶۶، ص ۲۳۹

شجره و نسب‌نامه طوایف ترکمن، سلطانشا آتانیازوف، عشق‌آباد، انتشارات توران-1،1994

شجره و نسب‌نامه طوایف ترکمن، سلطانشا آتانیازوف