تفاوت زبان ترکی خراسانی با آذربایجانی و ترکمنی

 

مقدمه : زبان تورکی خراسانی نام گونه ای از زبان‌های ترکی است که بیشتر در استان خراسان بزرگ تکلم می گردد. ترکان خراسان، بیشتر در مناطق شمال خراسان بزرگ : بجنورد، شیروان، قوچاق، درگز، کلات و اسفراین و شمال سبزوار و نیشابور، سرولایت و خور و جوین و مشکان و روستاهای اطراف سکونت دارند. اگر تکلم کنندگان اوغوز، ازبک را هم بحساب بیاوریم، محدوده این زبان تا جنوب ازبکستان گسترش می یابد. در این مقاله " تفاوت زبان تورکی خوراسانی با آذزبایجانی و ترکمنی " بادرنظرگرفتن لهجه اکثریت ارائه شده است.

 

رده بندی ترکی خراسانی:ترکی خراسان به خانواده ترکی اوغوز و یا ترکان غربی تعلق دارد و از نظر زبان‌شناسی شاخه ترکی اوغوز شامل ترکی ترکیه، آذربایجان، ترکی خراسان، ترکمنستان، ترکهای قشقایی، منطقه خوارزم و خیوه ازبکستان و ... می‌باشد.  لهجه این زبان گرچه معمولا لهجه ای بین لهجه های آذربایجانی و ترکمنی در نظر گرفته می شود، اما لهجه هیچکدام نیست.

 

لهجه ها ی ترکی خراسانی: زبان ترکی خراسانی به سه لهجه تقسیم می شود. لهجه های شمالی، جنوبی و غربی. لهجه شمالی دراطراف قوچان، لهجه جنوبی در سلطان آباد (نزدیک سبزوار) و لهجه غربی نزدیک بجنورد گویش می شوند.

 

تفاوت ها:  زبان تورکی خراسانی درعین حال که شباهت معینی با  ترکمنی نشان میدهد (مثلا حفظ مصوتهای کشیده) از سوی دیگر به جهات خصوصیات عدیده مهمی به صورت قطعی ازآن جدا می گردد و از سوی ساکنان خراسان ازآن جدا شمرده می شود. مثالهای زیر می توانند راه گشا باشند:

 

 1- در زبان ترکی خراسانی همانند تمام زبان های اوغوز صدای پیشین گ و ت( -k و -t ) در ترکی باستان  به د و غ ( - g , -d ) تبدیل شده اند. مانند:  گئز ( gēz)به معنی چشم به جای گوز( göz) ، دیش( dīş ) به معنی دندان به جای تیش( tîiş).

 

٢- زبان ترکی  خراسانی مصوت های کشیده ترکی باستان را حفظ کرده است.  مثلا بوت ( bût ) به معنی ران، یاغ (yâğ) به معنی روغن، غان یا قان ( kân) به معنی خون، یول ( yôl)  به معنی راه، در ترکمنی به تر تیب (bût , yâğ, gân, yôl). می باشد.

 

٣- مصوت های محافظت شده به طور سیستماتیک در ترکی ترکمنی نیز موجود است. در لهجه های غربی آنادولو نیز مصوت های کشیده کوتاه شده اند و بسیار نادرند.

 

 علیرغم این امر، زبان ترکی خراسانی غیر از ترکمنی است. این مطلب را حفظ مصوت های کشیده ترکی باستان، نه فقط در مواضعی که در مصوت های لثه ای دندانی (دیفتونگ) کشیده وجود دارند، بلکه در موارد دیگر در زیر نیز روشن می سازد. مشابه آنچه فوقا مشاهده کردیم، ترکی ترکمنی کشیدگی های دیفتونگ را محافظه نموده، کشیدگی های ساده را نیز کوتاه کرده است. یعنی آد âat به جای اد ât (اسم)، اما باش baş به جای بش bâş (سر).

 

 ۳- زبان ترکی خراسانی کشیده گی های ساده را نیز محافظه کرده است. مانندباش / bâş (سر)، ایچ /îç  (سه)، (در ترکمنی اوچ /  üç، اما در خلج űş-îç، درکاشغری űç .

 

۴- " در نکات مهم دیگری نیز زبان ترکی خراسانی به وضوح از ترکمنی جدا می گردد. ازجمله تبدیل ö به e و ü به i است. دراین امر بی شک تاثیر زبان های ایرانی موجود بیشتر است (فارسی تاتی کردی و....). توجه داریم که در فارسی صداهای ö و ü موجود نمی باشد." مانند : گون : گین / قیز : قئز /

 

در بخشی از شهرستان بجنورد درخراسان شمالی حرف های " Ö و Ü " به علت اینکه " زبان فارسی این صداها ندارد و دراثر تاثیر پذیری " و یا به دلایل دیگر از بین رفته است، اما در شهرستان های شیروان، فاروج، قوچان، دره گز و ... حروف "Ö  و Ü " وجود دارند. نمونه ها : گؤز / Göz و گون : گین. در شهرستان های شیروان، فاروج، قوچان، دره گز و ... نیز می گویند. همچنین هؤل : Höl  و  اؤلوم : Ölüm  در گلوگاه زبان ترکمنی نیز تحت تاثیر فارسی بوده است و به همان شکل صداهای ö و ü تغییر یافته اند. در اینجا فقط ü به u تبدیل شده است. برای روشن شدن مطلب موارد زیر با مثال های فوق مقایسه کنید:

 

 گئز (gēz) به جای گوز (göz) به معنی چشم

 

ئیچ( îç ) به جای اوچ (üç)، به معنی سه

 

گین( gīn')  به جای گون ( gün) ، به معنی  روز

 

سیت ( sît ) به جای سوت (süt) ، به معنی  شیر

 

هل (heel) بجای هول ( hol ) ، به معنی  خیس

 

دئرت ( dīert ) به جای ( dört) ، به معنی چهار

 

 ائلمک (elmâk )به جای اولمک ( ölmek) به معنی مردن

 

بار (bar) بجای وار ( var) بمعنی , وجود داشتن

 

خاتین (xatin)  بجای قادین (qadin) و آرواد بمعنی زن ...... و غیره .

 

۶- در بعضی موارد، ترکی خراسانی شکل هائی را که یادآور زبان های دیگر ترکی است، ازخود نشان می دهد. از این جمله :

 

" ایلان " (  Ilân ) بمعنی مار (ترکمنی yılân) ،( ilan ) ترکی آذربایجانی را بخاطر می آورد.

 

 " دوداک " ( dūdak) بمعنی لب ها در ترکمنی دوداک ( dôdak ) در آذربایجانی دوداق ( dodaq) بسیار بیشتر از زبان های اوغوزی رایج در شرق یعنی ترکمنی و آذربایجانی که به لحاظ جغرافیایی به خراسانی نزدیک ترند، یادآور ترکی ترکیه دوداک : (dudak) است. شکل دودوک : dudok اوزبکی است.

 

 ۷- اضافه بر موارد فوق، ترکی خراسانی دارای بعضی اشکال ویژه است که در هیچ کدام از زبان های ترکی دیگر اوغوز مشاهده نمی شود. از این جمله :

 

-k  به عنوان صدای آخر همیشه به y–ی تبدیل شده ست. مثلا

 

 eşey به جای eşek، (ائششگ = ائششًی) به معنی  خر

 

 iney بجای inek،  اینه ی به به جای اینک معنی  گاومیش

 

  eley به جای elek، اله ی بجای الک به معنی غربال

 

 

 otirdi : اوتئر دی با " i " بسته به جایاوتوردو : oturdu به معنی نشست.

 

(به موازات این، otirdi با " i " باز به جای oturdu).

 

ائپک : (İpək)، " ایپه ی "  ( İpəy) به معنی ابریشم

 

 این وضع را می توان با تبدیل ک: k در اشکال ائششگ - ائششییم (eşek-eşeyim )توضیح داد.

 

 

۸-حرف " u " را پس از هجای اول به طور طبیعی به شکل" ı "می بینیم. به عنوان مثال اودین : odın به جای اودون : (odun) (هیزم)، حرف" u "در هجای اول نیز می تواند به " ı "تبدیل شود. مانند : بورون : Bırın (بینی) به بورین : burın به burun و  yımırta : یئمئرته : یومورته (تخم مرغ) به yumırta به yumurta).

 

۹- ترکی خراسانی دارای کلمات منحصر به خود بسیاری است. از این جمله :

 

 eyāğe پدر بزرگ، eyane مادر بزرگ eyü به edgü âğa, ana، پدر خوب، مادر خوب. ( در ترکمنی این کلمه فقط در اصطلاح eygörmek به معنای دوست داشتن، خوش آمد، محافظت شده است).

 

 ağızke / آغیشکه (پنجره) که احتمالا از کلمه آغیز ağız به معنای دهانه ساخته شده است. در مقابل در زبان های دیگر جنوب غربی و در زبان " فارسی" پنجره "جایگزین شده است. در ترکی ترکیه  pencere و آذربایجانی pəncərə، ترکمنی pencire

 

۱۰- در بعضی موارد ترکی خراسانی خصوصیات باستانی را حفظ نموده است و از این نظر با ترکمنی در یک مسیر قرار دارد. از این جمله :

دربئرمک :  bermek به جای وئرمک : vermek حرف b حفظ شده است.  مثالی دیگرBar بار :  بجای وار : var (بودن).

 

 

صدای ñ حفظ گردیده است. مانند اوتوردین : oturdiñ به جای oturdun  اوتوردون، اونین دیلی : onıñ dili به جای اونون دیلی : onun dili .

 

۱۱- چند کلمه خاص ترکی خراسانی به عنوان آخرین مطلب داده می شود : اورنچه : ôrinçe (یونجه) در ترکی ترکیه و آذربایجانی یونجا :  yonca، ترکمنی یوروجا : yorunça .

 

 

تولو : towli : تگرگ  ترکی ترکیه و آذربایجانی دولو : dolu، ترکمنی دولی : dolı، خلج توولو tuolo و اشکال مشابه از ریشه تولی : tôli در ترکی مادر. ترک های خراسان بیشتر تولو : tolu و تولی : tolı می گویند.

 

ائکی : eki در ترکی ترکیه و آذربایجانی و ترکمنی : ایکی iki ، اما اشکال مختص به لهجه ها در آذربایجانی ایککی : ekki، ترکمنی ائکئ eki .

 

ییغلاماق : yığlamak گریستن ترکی ترکیه و آذربایجانی آغلاماق : ağlamak، ترکمنی آغله مک : ağlamak ، اما کلمه ییغلامک : yığlamak در بسیاری ازشیوه های دیگر ترکی کلمه ای شناخته شده است. شکل باستانی آن نیز ییغلا : yığla است. ترک های خراسان و اؤزبکستان به گریه " آغلاماق Ağlamaq " می گویند. درخراسان بزرگ از" بویوک " / Büyük کمتر و بیشتر از" کاتا " / " Kata " و بئ هئ بمعنی بزرگ استفاده می شود. کیچیک، کوچک می شود.

 

۱۲- همانطور که از مثال های فوق الذکر دیده می شود، ترکی خراسانی در بعضی موارد, -h – " ه  " را حفظ نموده است. اما این وضعیت مانند آنچه که در زبان خلج دیده می شود، ثابت و پایدار نیست. مانند : آذربایجانی hol و غیره، اما در ترکمنی ől .

 

۱۳- ازسوی دیگر ترکی آذربایجانی از بعضی لحاظ گذر از ترکی ترکیه به اوغوز شرقی را نشان می دهد. مثلا حالت مفعول پس از مصوت ni – نی، در ترکی ترکمنی kişi - ni، ترکی ترکیه –یی kişi - yi . به موازات این خراسانی نیز در بعضی موارد گذار از ترکمنی به اوغوز غربی را نشان می دهد. مثلا ایلان : ilan مانند ترکی آذربایجانی، در ترکی ترکیه yılan : ییلان.

 

 زبان ترکی خراسانی خصوصیات بسیار دیگری نیز دارد، ملزمه جمع آوری شده در مقاله دیگری منتشر خواهد شد، فعلا بدین مقدار بسنده می شود.

 

 خلاصه  اینکه، تحقیق و تدقیق و بررسی زبان های ترکی درایران، تابلوئی از منظر عمومی زبان های ترکی را که امکان بدست آوردن آن تا کنون فراهم نبوده است بدست میدهد. بدون انجام این بررسی، بنیانگذاری تورکولوژی مکمل و بی نقص امکان ندارد. قبل از هر چیز تشکل ایران از ملل مختلف از سوی دولت ایران باید به رسمیت شناخته شده و نباید به صورت مسئله ای که وجود ندارد انکار شود.

 

   بیشک مردم ایران فهیم و با درکند و پیشداوری ای بر علیه زبان ها و انسان ها ندارند. با اجرای اصول  قانون اساسی مربوط به زبان های مادری، ایران با ملل دارای حقوق برابرش، که صاحب فرهنگ و زبان های متفاوتند، می تواند به صورت سوئیس شرقی در آید و آن موقع است که زمان بررسی دقیق زبان های ملل مختلف ساکن در ایران ازجهات مختلف فرارخواهد رسید. و بدینگونه علم تورکولوژی به مقیاسی که از امروز نمی توان آنرا تخمین زد، غنی تر خواهد شد.

 

٭آنا دیلی بیرمیللتین چیرپینان اؤرگی دیر !٭

 

٭زبان مادری قلب تپنده یک ملت است ! ٭