خوراسان تورک‌لریین دیل‌لری

یازان : اسماعیل نعمتی پایدار

قایناق : ائل بیلیمی

    خوراسان تورکچه سی آزربایجان تورکچه سی و تورکمنجه نین آراسیند ا یئر آلیر. عئینی حالداخوراسانلیلارین تورکجه سی اؤزبک تورکجه سیندن ده ائتگیلنمیشدیر.

    خراسان تورک‌لرینین دیلچیلیک دیللری

    خراسان تورک‌لرینین دیللری دیلچیلیک باخیمین دان اوچ بوداغا بؤلونور:

     1ـ باتی (غربی) بوداغی : خراسان تورکجه‌سی یئددی صایت‌له‌کی آذربایجان صایت‌لریندن ایکی اینجه یووارلاق سس‌لری (اؤ ö , او ü) بو دیلده یوْخدور. اؤزلری ده چوْخو بجنورد و اسفراین شهرستانیندا، سبزوار شهرستانی‌نین جوین جغتا و بام  و صفی آباد بخشینده یاشاییرلار. بونلارین لهجه‌سی آذربایجان لهجه‌ سیله چوْخ فرقلی‌دیر. بونلارین دیللر‌ینده بعضاٌّ تورکمن، اؤزبک، دوْغو تورکجه‌سی، کوردجه، هابئله تورک آغزینا بوْیانمیش فارسجا لوغتلر واردیر.

     بو لهجه‌نین اؤزه‌للیک‌لری(خصوصیات) :

    1ـ صایت‌لر ‌یئددی‌دیر. دئمک اؤ (ö) و او (ü) یوْخدور. اؤ (ö )ائـ (e)شکلینده او(ü) ایـ (i) شکلینده دئییلیر. اور نه گ (مثال) اوچون : گؤز =گئز/ سؤز=سئز/چؤره‌ک =چئره‌یٌ / سؤ ت= سیت/ اؤج=ایچ/ گؤن=گین.

    ۲ـ نون غونه آزجانا نازال اوزه‌ره (بوروندا) دئییلیر. سوْندا گلن نون ایسه (گ) حرفیله گلیر. نون غونه تورکمن تورکجه‌سینده ده ایشلک‌دیر. بو اؤزه‌للیک آذربایجان دیلینده ده اَسکی ده وارمیش و بعضاٌّ نون غونه‌لی سؤزلر تورکجه‌دن فارسجایا گیرمیش اوْ حالدا قالیب : اورنگ اوچون : مینگ/ حالئنگ/نه جورنگ / گلینگ / گئدینگ / دوننگ / و.....

    3ـ چوْخ یئرده سوْندا گلن (ر) دوشور. اورنگ اوچون :  چاغاله= چاغالر / بیء = بئر / دئ = دیر /

    4ـ سؤز سوْنوندا گلن (ک) و (گ) صامیت‌لری (ی) تلفوظ اوْلور. اورنگ اوچون :  چئره‌یٌ / ایره‌یٌ / ائشک = ائشئ / ایشیک = ایشئ / و.....

    5ـ کلمه‌نین سوْنوندا گلن قاپالی صایت‌لر (او u / او ü /ایـ  i / اﻴ‌ ı ‌‌) بیرلیکده ائـ (e ) اوْلور. :    ائلیء / دوْلیء / ایزیء  / دیشیء / 

    جومله‌نی بیتیرن (دیر) فعلی ده بو قایدادان آسیلی‌دیر.:نه تر دیء / نئجه دیر / و....

    6ـ کلمه‌نین باشلانیشینداکی (ب) اسکی اوزه‌ره قالیر، بو اؤزه‌للیک تورکمن تورکجه‌سینده‌ده وار.: بار / بئر / بوْلدیء / 

6-1 رسینه هردن اوْ بیری دیللر‌دن آلینمیش سؤزلرده (و) حرفی (ب) یئرینه اوْتورور.:خوٌه‌ر/ کوٌیر

    7ـ عمدتاٌّ ایکی هئجالی ایسیم‌لر تک هئجا اوْلورلار.:بوْیٌن/ بآغز / قوْیٌن/ قارن

    8ـ چوْخ مؤقع سؤزون ایلکینده‌کی (د), (ت) اوْلور.:تورماق/ توْغماق / توْوٌشان 

    9ـ بعضاٌّ کلمه اوْرتاسی بیرسس قوْشا دئییلیر.:قوززیء / قرریء/ تاممان/

    10ـ گاهاٌّ بعضی صامیت‌لر کلمه اوْرتاسی دال قاباق گلیر.:سئرفه/ قوْشنیء

    11ـ عمدتاٌّ کلمه‌نین سوْنونداکی (اَ) صایتی (اه) اوْلور.:آته / آله

    1۲ـ جمع شکیل‌چی‌سینده‌کی (ر) حرفی (ن) اوْلور فعللرده قالیر ایسیم‌لرده دوشور.

    2ـ دوْغْو (شرقی) بوداغی :

      آذربایجان تورکجه‌سی خراسان تورکجه‌سی‌نین لهجه‌سیله کی عمدتاٌّ درگزین یئنی تورکلری، شیروان، قوچان، کلات نادر شهرستانیندا، شهر‌لرینده، قالاریندا (کند‌لرینده) و تربت جامدا پایین ولایت‌ین بیرنئچه کندینده یاشاییرلار بیرگروپدادیرلار.

    بو لهجه‌نین اؤزه‌للیک‌لری :     سومه‎ی / ایدیش / بئرماق / ایره‎ی / بئرن / چوْپیت / آتیء /بوْین / انیء /قوْش / سئرچه / درریء / قوْلاق / آل / دوواق / گؤز / قاتئق / سؤز / قوْمبئز / ایشیء / توک / آغز / قئل / دیل / دئرناق / اوچ / چؤره‎ی / گؤنس / آلبالو / قارن / ائل / الاوز /

    3ـ اوْرتا بوداغ: کئچن ایکی دیلین اوْرتاسیدیر. (9) صایتی‌ وار ایلک بوداغین لوغتلرینی‌ده ائحتیوا ائدیر. بو دیلده دانیشانلار بونلاردان عیبارت‌دیر: نیشابورون سرولایت بخشی‌نین اهالیسی، تربت حیدریه‌ده روْخ جلگه‌سی، اسفراین ده ‌بام صفی‌آباد بخشی، هابئله درگزین اَسکی تورکلری. یاشاسین خوراسان تورکلری.

    بو لهجه‌نین اؤزه‌للیک‌لری :

     1ـ نون غونه ایشله‌کدیر (چوْخ ضعیف صورتده).

    ۲ـ صایت‌لر آذربایجان کیمی 9 دور.

    3ـ او(u)، ایـ (i)، او (ü) صایت‌لرله باشلانان سؤزلر (یٌ) حرفیله باشلانیر.  یٌیل / یٌیلیک / یٌیلان/ یٌوز / یٌوچ / یٌولدوز /

    4ـ (ب) کلمه‌نین اوّلینده اسکی حالتینده قالیر:  بار / بئر / بوْلدو /

    5ـ مصدر شکیل چیسی یالنیز (ماخ) دیر.

    خوراسان تورک‌لری و اشوونیستی دوشونجه‌لر : پهلوی رئژیمی زامانیندا ایراندا شوونیستی دوشونجه‌لر اساسیندا فارسجادان باشقا دی‌لر قاداغان اولونوب و بونون اساسیندادا خوراسان‌ تورک‌لری بویوک ظولم‌لره قارشی اولوب‌دور. همین سیاست اسیندا ایندی اوخول‌لاردا تورک‌لر چوخ سای‌لی اولان بولگه‌لرده اوشاق‌لارین درس اوخوماغیندا بویوک پروبلئم‌لر واردیر.