نگاهی کوتاه به فونتیک حرف "خ" در زبان تورکی

 

تهیه و تنظیم : فیروز یوسفی

در الفبای امروزی لاتین تورکی ، نشانه X حرف "«خ» را نشان می‌دهد و در تورکی گویش استانبولی (ترکیه)، نشانه H معادل واج‌های «ه، ح و خ» است. در تورکی باستان، آوای «خ» وجود نداشته است، اما در الفبای زبان‌های سغدی، اویغوری، مانوی و براهمی برای نوشتن واژه‌های دخیلی که دارای این آوا بوده‌اند، حرف «خ» به کار رفته است، در تورکی قاراخانی، خوارزمی و چغتایی نیز که به الفبای عربی نوشته می‌شدندــ وضع به همین منوال بوده است، در برخی لهجه‌های قدیم تورکی، «خ» گونه‌ای تغییریافته از آوای _ق_ یا _غ_ بوده، مثلا در اویغوری، قاغان به خاقان بدل شده است.

 

در تلفظ حرف " خ " عقب زبان، که روبه‌روی زبان کوچک قرار دارد، بالا می‌رود و در مقابل نرمکام و در فاصله کمی از آن قرار می‌گیرد و بدین ترتیب، مجرای تنگی برای گذر هوا پدید می‌آید. جریان هوا با فشار از مجرای تنگ می‌گذرد و سایش تولید می‌کند، گاهی شدت فشار هوا موجب لرزش زبان کوچک می‌‌گردد.

 

"شروع با « خ » در تورکی قدیم چندان مرسوم نیست. در دیوان لغات تورک فقط 16 کلمه با این حرف ضبط شده است که برخی از آنان هم محرف است (مثل: قاندا > خاندا ، امیر> خامیر...). از این رو اغلب کلماتی که با این حرف شروع می‌شوند یا دخیلند، یا کلماتی تقلیدی هستند که بعداً در زبان تورکی پیدا شده‌اند و یا محرف از «ق/ک» هستند. در تورکی رایج در آذربایجان امروز اغلب موارد (غیر از آغاز کلمه) "ق" به "خ" تبدیل می شود. مثل: باخماق، آخماق، آخشام، سیخماق و ...

 

در تلفظ رسمی امروزین تورکیه که مبنای آن بر لهجه استانبولی است، اساساً «خ» وجود ندارد. این نوع کلمات که در آذربایجان رایج است در تورکیه با « ک » تلفظ می شوند (باخماق / باکماک، آخماق / آکماک، اویقو / اویخو / یوخو / اویکو، یوق / یوخ / یوک).

 

اما کلمات دخیلی که با این حرف شروع می شوند، نیز تبدیل به " هـ " می شود. مثل : خمیر / هامور، خوش / هوش، خبر / هابر، و ... "

 

در املای زبان تورکی (گویش (تورکیه) اگر بخواهیم کلماتی را که ریشه تورکی دارند و واج " H " در آنها دخیل است را با الفبای عربی و با همان گویش و تلفظ بنویسیم، واج « H » با نشانه « هـ »  نوشته می‌شود نه با « ح ». مانند : " Han " / " هان " _ " İlhan, Elhan " / " ائلهان، ایلهان " – " Ayhan " / " آیهان " _ " Hanım " / " هانیم " _ " Orhan" / " اورهان ".

 

و املای کلماتی مانند: آیحان_ اورحان_ حان _ ائلحان / ایلحان، حانیم و ... از لحاظ تورکی نویسی نادرست می‌باشد!

 

« حرف "_ح_ مختص زبان عربی است و کلماتی که این حرف را دارا هستند بلا استثناء دارای ریشه عربی هستند. مانند: احمد، حق، حقوق، حرمت، حرس و... »

 

کلماتی که ریشه تورکی دارند و حرف « خ » در آن دخیل است، بلا استثناء آوای بلند در آنها حاکم است. یعنی این کلمات تورکی همیشه با آواهای ( آ / A ، ای / I ، او / O  ، او / U) همراه می‌باشند، در غیر این صورت کلمات مذکور محرف هستند.

 

حرف " خ " (X)- و همچنین حرف " غ " (ğ)-  نیز در کلمات چند هجایی در پایان کلمه نمی‌آید. پس تلفظ صحیح کلمه " نور " ایشیق است و نه ایشیخ _ چیراغ (نادرست) / چیراق (درست) _ آلماغ (نادرست) / آلماق (درست) _ باشماخ (نادرست) / باشماق (درست) و ...

منابع :

سماعیل هادی/ لغتنامه جامع اتیمولوژیک تورکی – فارسی _ دیل دنیز.

سایت های :  

اغور یولو : اینجا

 تورک دیلی : اینجا