ادبیات ترکی خراسانی :

وجود قدیمترین غزل های ترکی آذربایجانی کشف شده منسوب به حسن اوغلو اسفراینی از اسفراین مربوط به حدود هشتصد سال پیش و دیوان لغت الترک محمود کاشغری، کتب ترکی امیر علیشیر نوایی، دیوان کبیر ترکی مولانا و غزلیات خواجه دهانی خراسانی و  دده الیاس خراسانی و اشعار کتیبه های نادر شاه در کلات نادری و ایوان حرم امام علی (ع) و .... از آن جمله اند.

حاجی بکتاش والی، و خواجه احمد یسوی، محمود کاشغری، یوسف خاص حاجب، امیر علیشیر نوایی، فارابی، بابر، فرغانی، قوشچی، حسن اوغلو اسفراینی، مولونا بلخی، علی خوارزمی، ابوریحان بیرونی، ابن سینا و و خیلی های دیگر ...، از مفاخر ترک های خراسان هستند.

گفته شد که در رده بندی ترکی خراسانی به خانواده ترکی اوغوز و یا ترکان غربی تعلق دارد و از نظر زبان ‌شناسی شاخه ترکی اوغوز شامل ترکی ترکیه، آذربایجان، ترکی خراسان، ترکمنستان، ترک های قشقایی، ترکان منطقه خوارزم و خیوه ازبکستان و ... می‌باشد.

لهجه ترکی خراسانی زبان ترکی مرحله تخست شکل گیری زبان ادبی ترکی غربی شمرده می شود. تاریخ ترکی ادبی در خراسان، ایران، آزربایجان و ترکیه همه با اشعار شعرای ترک خراسان شروع می شود. زبان ادبی ترکی غربی در آغاز ( قرون 11، 12، 13 ) بر اساس این لهجه با آثار ترکی حسن اوغلو اسفراینی ، مولانا جلال الدین بلخی و دیگرانبه ظهور رسیده است.

ترکی خراسانی همچنین زبان گروه های ترکی بوده است که به سبب تهدید و فلاکت مغول تحت نام هایی چون خراسانی ها، پیران خراسان، خوراسان اره نلری به آزربایجان و آناتولی مهاجرت می کرده اند. بسیاری از بنیانهای فرهنگی ترکی آزربایجانی – آناتولی بلاواسطه با خراسان در ارتباطند.

اولین شعرای ترکی گوی در آزربایجان حسن اوغلو اسفراینی و در آنادولو خوجا دهانی خراسانی هر دو از ترکان خراسان می باشند.

شاعر بزرگ و صوفی حروفی ترک، شیخ عزالدین اسفراینی متخلص به حسن اوغلو در تذکره های قدیمی نیز تاریخ و ادبیات آزربایجان از موقعیتی استثنایی بر خوردار است.او بعنوان پیشگام و یکی از مهمترین شعرایی که بزبان ترکی آزربایجانی شعر سروده اند و یا حتی موسس زبان شعری ترکی آزربایجانی پذیرفته شده است

تصادفی نیست که در میان تخستین مشوقان و اشاعه دهندگان زبان و ادبیات ترکی در آسیای صغیر نیز نام شعرای ترک خراسانیان مانند خونکار حاجی بکتاش ولی خراسانی، دیده می شود. اما علی رغم این پیشگامی، گسترش و حاکمیت لهجه ترکی خراسانی بر زبان ادبی نوشتاری ترکی غربی، در مدت کوتاهی متوقف و جای خود را به لهجه آذربایجانی ترکی داده است.

نخستین آثار مکتوب به لهجه ترکی خراسانی بقرار زیر است :

اشعار ترکی مولانا جلال الدین بلخی، بخش شعری بهجه الحقایق، لغت ابن مهنا ( لغت نامه چهار زبانه به زبان های ترکی خراسانی زبان ترکی، پهلوی، فارسی و عربی) .