تاریخچه ی نشان شیر و خورشید تورکان

چگونه جنسیت سمبل ملت تورک تغییر کرد؟

یازار : محبوب امراهی

    بی گمان ملت تورک که در طول تاریخ دیرین امپراتوری ها ، خانات و پادشاهی های بزرگی را خلق کرده است "هویت حکمداری" در بخش بسیار بزرگی از قاره ی اوراسیا را در طول هزاران سال گذشته تایین کرده است. در بخش اعظمی از تاریخ بشر در این قاره غالب طبقه ی حاکم از خاندانهای تورک متشکل می شد که چهره ی سیاسی جهان را مرتبا دگرگون می نمودند اما تورکان بدلیل در دست داشتن قدرت ، ماهیت باورهای دینی آنان و نیز ایجاد رابطه بین اقوام مختلف در اقصی نقاط اوراسیا در رویاروی و اختلاط تمدن های گوناگون نیز بسیار موثر بودند. در مورد مطالعه ی طالع بینی تورکی نیز راهگشا خواهد بود.

 

 

کتیبه ی اورخون با الفبای اورخون

     یکی از علومی که همواره از سوی دستگاه فرمانروایی تورکان مورد حمایت قرار گرفته است علم نجوم بود که در نتیجه ی آن نامگزاری صور فلکی و برج های دوازده گانه صورت گرفته است. البته نامگذاری صور فلکی علمی بسیار دیرین تر بوده است و ریشه ی دقیق آن بدرستی مشخص نمی باشد ولی بر اساس مندرجات بطلمیوس از ستاره شناسی باستان که از منابع سومری، مصری و یونانی و در کل جهان باستان تهیه کرده است می توان بستر این علم را از هند و چین تا شمال و جنوب و شرق آسیا ، آفریقا و اروپا متصور شد که در طول هزاران سال توسط اقوام گوناگون ایجاد شده و در هم تنیده است و در نهایت علم نجوم بطلمیوس را ایجاد کرده که تا قرن 16 میلادی و فراتر از آن حتی تا عصر حاضر به نوعی مورد استفاده بوده است.

منطقه البروج با برج های دوازده گانه

     اما ویژگی یی که از نظر مورخین منحصر به تورکان است نامگذاری برج های دوازده گانه با اسامی حیوانات است که در قرن حاضر نیز بسیار کاربرد دارد و بسیاری از افراد معتقد به " فال نجومی " از آنها هستند از سوی دیگر این نوع از نامگذاری در گاه شماری تورکی به صورت نام 12 سال آمده است که پیشتر تصور می شد مربوط به تقویم چینی است اما در سده ی معاصر با تحقیقات تاریخی بیشتر عموم دانشمندان جهان به این نتیجه رسیدند که این تقویم توسط تورکان ایجاد شده است. این مطلب البته در هزار سال پیش توسط محمود کاشغری نیز در کتاب معروف خود به نام دیوان لغات تورک قید شده است. اگرچه نام بعضی از حیوانات در گذر از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر تغییر یافته است لیکن اصل تقویم و نامگذاری تا دوره ی معاصر تداوم یافته است.

  برج های دوازده گانه

 

 

  یک اثر دوره ی اسلامی که مربوط به بروج فلکی

    در دهه های اخیر این تقویم به صورت زیر در ایران نیز مورد استفاده بوده است :

    سیچقان ئیلی (سال موش) / اود ئیلی (سال گاو)

    بارس ئیلی (سال پلنگ) / توشقان ئیلی (خرگوش)

    لوی ئیلی (سال نهنگ) / ئیلان ئیلی (سال مار)

    یوند ئیلی (سال اسب) / قوی ئیلی (سال گوسفند)

    بیچین ئیلی (سال میمون) / تخاقوی ئیلی (سال مرغ یا خروس)

    ایت ئیلی (سال سگ) / تنغوز ئیلی (سال خوک)

    این اشکال تورکی نام سال ها تا همین یک دهه ی پیش نیز کمابیش در ایران استفاده می شد شاید در حل جدول روزنامه ها با عباراتی مانند " تونقوز ییلی " هم اکنون نیز مواجه شوید.

    از دوره ی باستان تورکان از " تامغا " (دامغا- مهر) ها برای مشخص کردن طایفه ها، عشیرت ها و چیزهای خاص دیگر استفاده ی بسیار می کردند که به نظر مورخین استفاده ی فراوان از این تامغاها بنیان الفبای اورخون تورکی را نهاده است همانگونه که می دانیم در دوره ی معاصر نیز نشانهای بکار برده شده در مورد برج های دوازده گانه انعکاسی از این تامغاهای تورک است. همچنین این تامغاها در مورد مشخص کردن شاخه های 24 گانه ی اوغوزها و نیز سایر گروه های تورک هم کاربرد بسیار فراوان داشت.

 سکه های سلجوقی با نشان شیر ماده و خورشید(مربوط به اناتولی)

     یکی از نشان هایی که برای سلسله های پادشاهی تورک مورد استفاده قرار می گرفت نشان شیر و خورشید است و دلیل استفاده ی همزمان این دو نشان برای پادشاهی ها و امپراتوری های تورک باورهای سنتی در مورد قرار داشتن خورشید در برج اسد (شیر) بود. زیرا از نظر منجمین باستان هفت جسم آسمانی (خورشید، ماه و پنج سیاره ی منظومه ی شمسی که با چشم غیر مسلح قابل رویت بودند) در دوازده برج جای می گرفتند. و لانه ی خورشید نیز برج آسلان (شیر- اسد) بوده است. (تقدس عدد هفت در جهان باستان، طالع بینی های مربوطه، هفت طبقه بودن زمین و آسمان و اینکه زمین در مرکز همه ی این اجرام آسمانی هست از این باور 7 ستاره نشات می گیرد)

 

 هاونی با نشان شیر مربوط به سلاجقه روم

     اگر چه این نشان شیر و خورشید بعد از اسلام توسط امپراتوری های تورک در کل جهان از دولت های تورکی در هند و چین و خاورمیانه و سایر نقاط اوراسیا گسترش یافت لیکن با بررسی نشان های فراوان شیر و خورشید در ادوار متفاوت متوجه می شویم که تغییراتی در این نشان نیز صورت گرفته است که مهمترین تغییر در آن در مورد جنسیت شیر در نشانهای موجود است.

     شیری که از دوره ی باستان تا امپراتوری صفوی در نشان های تورکی از سلجوقیان و گورکانیان هند گرفته تا ایلخانیان، امیر تیمور تیمور و سایرین وجود دارد شیری از جنسیت ماده است که در اینجا لازم می دانم تا ذکر کنم که جنسیت در شیرها امری بسیار مهم است.

 

   نشان شیر و خورشید در سلسله ی تورک- مغول گورکانیان هند

  

   نشان شیر و خورشید مربوط به سلسله ی تورک-مغول ایلخانیان است.

     همانطور که می دانیم شیرهای ماده شکارچی هستند و در واقع همه ی داستان هایی که در مورد شجاعت و قدرت شیر می دانیم مربوط به شیرهای ماده است در گله ی شیرها غالبا این شیرهای ماده هستند که وظیفه ی شکار را بر عهده دارند و شیرهای نر بیشتر ساعات روز را در خواب سپری می کنند. مهمترین وجه ی غالب شیرهای نر در تولید مثل است. شیرهای ماده می توانند آنها را طرد کنند. همچنین شیرهای ماده در انتخاب جفت آزادند. این ویژگی شیرهای ماده و نقش زن ماهیت باورهای تنگریستی در مورد جنسیت زن در جامعه در میان تورکان باستان موجب شده بود زنانی مانند تومریس از میان " په چه نه ک ها " Pəçənəklər " " در قرن 6 قبل از میلاد و " تورکان خاتون" " Türkan Xatun " مادر " آلپرسلان"  " Alparslan " در نقش های فرمانروایی و سردار قشون ها حضور یابند به طوری که مورخین هزار سال قبل مستند نموده اند که قشون اسلام وقتی به آسیای میانه می رسد با حکام محلی زن در آن روبرو می شود

 

منیاتور عصر سلجوقی با نشان شیر و خورشید و چهرهای تورکی مغولی

     اما در دوره ی امپراتوری صفوی نقش مذهب تشیع و بالاخص امام علی (ع) امام اول شیعیان بسیار پررنگتر می شود. از این دوره است که یال و کوپال نره گی بر سمبل های شیر موجود در نشان شیر و خورشید افزوده می شود. زیرا این سمبل تنگریستی که باور باستانی تورکان بود در هماهنگی با باورهای اسلام شیعی به امام علی(ع) امام اول شیعیان ربط داده می شود. اسد، مرتضی، حیدر، غضنفر و اسامی دیگری که برای امام علی، امام اول شیعیان (اسد الله- شیر خدا) بکار برده می شود همگی به معنای شیر (آسلان- آرسلان) می باشند، زیرا در زبان عربی برای لغت شیر 21 کلمه موجود می باشد. از این رو جنسیت این سمبل از ماده به نر تغییر می یابد که در نشانهای شیر و خورشید صفوی به صراحت این تغییر قابل مشاهده می باشد. امروزه نیز در فرهنگ رایج در تشیع وجود اشعار و عبارات بسیار در مورد اینکه علی شیر خداست، میراثی از این ذهنیتی است که صفویان ایجاد نمودند.

 

   سکه های سلجوقی روم با نشان شیر و خورشید و هلال و ستاره.

     همچنین در این دوره در بسیاری موارد نشان شمشیر نیز به آن افزوده می شود این نشان شمشیر در سمبل باستانی شیر و خورشید تورکان وجود خارجی نداشته است و در دوره ی صفوی برای عطف به " ذوالفقار " شمشیر افسانه ای علی بکار برده شده است. همچنین در نشان باستانی شیر و خورشید تورکان، شیر ماده در حال دویدن دیده می شود که در دوره ی صفوی این شیر از حرکت باز می ایستد بویژه آنکه وجود شمشیر در دستان این شیر بعدها او را در حالت ایستاده نمایان می کند.

 

پرچم ترکان صفوی

 مهر نادرشاه افشار

     جالب آنست که بعد از صفویان و در دوره ی نادرشاه افشار که رگه هایی از بازگشت به تمدن اصیل تورکان دیده می شود در مهرها، بیرق ها و پرچم های افشاریان به نظر می رسد دو باره این شیر به شیر ماده تبدیل می شود و می دانیم که نادرشاه برای زبان فارسی محدودیت هایی ایجاد کرده بود و برای اتحاد و نزدیکی با تورکان عثمانی حتی تغییراتی در مذهب تشیع ایجاد کرد که در جهت گسترش تشیع جعفری امروزین بود که تفاوت چندانی با مذهب تسنن ندارد (به تسنن بسیار نزدیک تر شده است ).

 

   پرچم برساخته از دوره ی صفوی

 

 پرچم واقعی قاجار

     اما دوره ی افشاریان کوتاه بود و در پی تاسیس امپراتوری قاجار بر میراث صفویه دو باره شاهد ذکر نام علی بر سکه های ضرب شده و سمبل شیر و خورشید هستیم. در دوره ی قاجار برای مدتی شیر موجود در نشان شیر و خورشید از حالت ایستاده به خوابیده تغییر کرد. در این دوره " پرچم ملی ممالک محروسه ی قاجار " نیز ایجاد شد و نقش شیر و خورشید به صورت نشان ملی در پرچم بکار گرفته شد. نشانی که در آن جنسیت نر شیر تثبیت شد. از آن تاریخ به بعد نیز این نشان شیر نر در پرچم تداوم یافت و در دوره ی پهلوی نیز مورد استفاده قرار گرفت. نشان شیر و خورشید همچنین همراه هلال احمر و صلیب سرخ به عنوان نشان پذیرفته شده در جهان مورد استفاده قرار گرفت تا اینکه با سقوط رژیم پهلوی، جمهوری اسلامی استفاده از این نشان را از پرچم و سازمان شیر و خورشید سرخ خود بدلیل آنکه نشان شاهنشاهی می باشد حذف نمودند. از آنروز تا کنون شیر و خورشید سرخ ملغی شده، نشان هلال احمر سرخ که برگرفته از نشان عثمانی- تورکیه بود در ایران نیز پذیرفته شد

 

 

 نشان سازمان شیر و خورشید سرخ که مختص مسلمانان شیعه بود در مقابل مسلمانان سنی از هلال احمر استفاده می کردند

     البته همانطور که می دانیم استفاده از نشان های گوناگون حیوانات در میان ملل مختلف رایج است بویژه آنکه استفاده از نمادهایی مانند شیر و عقاب در پادشاهی ها رایج است به عنوان مثال بریتانیای کبیر نیز از نشان شیر نر استفاده می کند. اما این نشان ها به نشان شیر و خورشید ارتباطی ندارند و در سیر تاریخی خود بوجود آمده اند. در روسیه نیز نشان ملی آنان خرس است و در چین و ولز اژدها!

     مطلبی که در این مقاله خواندید مختص تاریخچه ی نشان شیر و خورشید تورکان است

 

 

   اسکناسی مربوط به ایران پهلوی با شیر و خورشید تورکی

 

  

  اسکناس ازبکی با نشان سلجوقی که در دوره تیموری نیز استفاده می شد.

     در پایان یادآور می شود که در زبان تورکی لغت بیرق برای علم های چهار گوش و لغت پرچم برای علم های سه گوش استفاده می شد و هر دو کلمه به زبان فارسی راه یافته است.