موقوفات خطی ترکی در کتابخانه آستان قدس رضوی

در کتابخانه‌ی کهنسال و 1100 ساله‌ی آستان قدس رضوی، 67 نسخه به زبان ترکی مجموعه‌ی نسخه خطی آن را همراهی می‌کند که باعث غنا و جامعیت زبانی آن‌ها گردیده است.

برخی نسخه‌ها متعلق به زبان ترکی شمال خراسان و هرات هستند مانند: یوسف و زلیخا اثر طبع مظلوم در قرن13ق ‌‌‌‌‌‌[شماره 651 گوهر شاد] و یا کاتبان نسخه متعلق به مناطق مزبورند. مانند : عبدالله بن آقا رضا در 1245ق (کاتب لیلی و مجنون فضولی، شماره 691 گوهرشاد) و نبی عامری در 1096ق کاتب لغت ‌نامه امیر علیشیر نوایی متوفی 906 ق [نسخه 6940 مرکزی].

گروهی از نسخه‌ها توسط کاتبان آذربایجان ایران کتابت شده است، مانند نسخه‌ی دیگر لیلی و مجنون فضولی بغدادی متوفی 976ق که توسط شفیع تبریزی در 1228ق کتابت شده است و یا نسخه‌ی ربع مجیّب در نجوم که میرزا محبعلی ناظم‌الملک مرندی در 1300ق نگاشته است و نیز نسخه‌ی تعلیم الخط عبدالله صیرفی (قرن 6ق) که توسط اَبودَودَس در 961ق کتابت و تذهیب شده است.

بخش دیگر، نسخه‌هایی هستند که در قسطنطنیه یا استانبول و بلاد دیگر ترکیه امروزی نگاشته شده‌اند و متأثر از شیوه‌ی نگارش، تذهیب و واژگان ترکی استامبولی قرار دارند. مانند نسخه‌ی مراثی به خط قنبر علی آل عبا (قرن 14ق) شامل مرثیه‌های رجب بن حسین از فقرای بکتاشیه ترکیه که در 1203ق نوشته است و نسخه‌ای به خط نسخ محمد بن حسین معاصر سلطان مراد بن سلطان سلیم عثمانی که مناسک حج سنان الدین یوسف مکی زنده در 991ق را در شام استنساخ کرده است و یا نسخه‌ی کتابچه‌ی تشکیلات اردوی همایونی عثمانی در 1815 میلادی.

گفتنی است کاتبان ترک زبان خراسان مانند رمضان بن کربلایی مشهدی دُلو- از روستای خبوشان یا قوچان- و کاتب نسخه‌ی لیلی و مجنون فضولی بغدادی متوفی 976ق در سال 1287ق همراه با کتابت آن دو مثنوی فارسی (بختیارنامه و موش و گربه) در همان سال استنساخ نموده و می‌نماید، در کنار باز نویسی کتب ترکی به کتابت نسخه‌های فارسی نیز جدیّت داشته‌اند.

واقفان ترکی کتب :

سابقه‌ی وقف نسخه‌های ترکی به تاریخ 1145ق به حدود سیصد سال پیش بازمی‌گردد که نادر شاه افشار اولین نسخه‌ی ترکی را وقف کتابخانه نمود و در ادامه میرزا رضاخان نائینی، قاضی نور در مرداد 1311 و خان بابا مشار در 1346ش نسخه‌هایی را به کتابخانه واگذار و نیاز نمودند.

بعد از انقلاب اسلامی با شتاب آهنگ وقف و خرید، نسخه‌های بیش‌تری که 80% موجودی نسخه‌های ترکی را شامل می‌گردد به مجموعه افزوده شد.

در این سی سال اخیر نیز نام واقفانی هم‌چون سیّد محمد باقر سبزواری 1405ق / سیّد جلال‌الدین تهرانی 1361ش / علیرضا شاهی 1372ش / رایزن فرهنگی ایران در سوریه 1368 / استاد جعفر زاهدی 1377ش / احمد شاهد اسفراینی 1381ش / حاج آقای نیری کاشمری 1382 و مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که خلال سال‌های 1373 تا 1387 نسخه‌هایی را به زبان ترکی وقف و نیاز داشته‌اند.

محتوا و موضوع نسخه‏های خطی ترکی :

صرف نظر از نام نیک ‌اندیشان و ارادت‌ مندان ساحت قدسی حضرت رضا(ع) که مجموعه‌های خطی و نفیس خود را اهدا نموده‌اند، بیش‌ترین تعداد نسخه‌های مزبور در موضوعات منظوم و منثور ادبی قرار گرفته‌اند مانند دواوین شعرا، مثنویات و در مراحل بعدی نسخه‌هایی در مباحث عقاید و فقه و اخبار و برخی علوم پزشکی و نجوم و جنگی و تجوید و تاریخ ملاحظه می‌شوند.

دواوین و شرح متون مانند : دیوان فضولی بغدادی (976ق) / دیوان امیر علیشیر نوایی(960ق) / دیوان مشرب / قصیده التجائیه ابوالحسن صفا (14ق) / ترجمه قصیده برده بوصیری از قطب الدین خلواتی / شرح دیوان حافظ از سروری (969ق) / شرح گلستان سعدی از ملا شمعی.

مثنویات چون : لیلی و مجنون فضولی / یوسف و زلیخا مظلوم (قرن 13ق) / وفات ‌نامه پیامبر اکرم (ص) (قرن 13ق) / گلشن مصائب واصف تبریزی (قرن13ق).

متون منثور ادبی و جنگ‌های اشعار که عموماً شامل مرثیه‌های ائمه اطهار(ع) و اولیاءالله هستند، مانند: محبوب‌القلوب امیر علیشیر نوایی (906ق) / بحارالانشاء از قرن 12ق / جنگ مراثی علی نوحه ‌خوان / جنگ اشعار دلریش (قرن 13ق) / و جنگ مرثیه رجب بن حسین در 1203ق.

متون تاریخ زندگانی ائمه اطهار(ع) به ویژه حضرت سیّد الشهدا (ع) و ترجمه‌ی احوال شعرا مانند : حدیقة السعدا فضولی بغدادی در ترجمه روضة الشهدا ملا حسین کاشفی در مصائب و زندگانی امام حسین(ع) / داستان محمد حنیفه / مقتل و مصائب سیّدالشهدا / جنان‌المؤمنین از رضا خاکسار (قرن12ق) در مصائب و زندگانی سیّدالشهدا و واقعه طف / مجالس النفایس امیر علیشیر نوایی در تاریخ ادبیات / تذکره شیخ صفی‌الدین اردبیلی.

کتاب‌ های لغت دو زبانه مانند : لغت حلیمی (قرن 10ق) یا شرح بحرالغرایب / لغت ‌نامه امیر علیشر نوایی / نصاب ترکی علی بادکوبه‌ای (قرن14ق).

و متون علمی مانند : ربع مجیب نعمت‌الله (قرن13) / رساله معرفت اسطرلاب از مصطفی بن علی موقت جامع خاقان در استامبول / طالع‌ نامه از محمد چلپی موقت مسجد جامع شهزاده / غایة‌البیان در تدبیر بدن انسان از رئیس الاطباء صالح بن نصرالله معروف به ابن سلوم حلبی متوفی 1080ق در بیان امراض، مفردات و مرکبات ادویه که به نام محمدخان پسر ابراهیم خان، سلطان عثمانی نگاشته است.  

منابع : 

1- پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی 

2- قیزیل قلم آذر