چند تفاوت زبان تورکی لهجه خوراسانی با لهجه های دیگر

  زبان تورکی خوراسانی نام گونه ای از زبان‌های ترکی است که بیشتر در استان خراسان بزرگ تکلم می گردد. ترک زبانان خراسان، بیشتر در مناطق شمال خراسان بزرگ : بجنورد، شیروان، قوچاق، درگز، کلات و اسفراین و شمال سبزوار و نیشابور، سرولایت و خور و جوین و مشکان و روستاهای اطراف سکونت دارند. اگر تکلم کنندگان اوغوز، ازبک را هم بحساب بیاوریم، محدوده این زبان تا جنوب ازبکستان گسترش می یابد. در این مقاله "تفاوت زبان تورکی خوراسانی با لهجه های دیگر"  با در نظر گرفتن لهجه اکثریت ارائه شده است.

    رده بندی ترکی خراسانی : ترکی خراسان به خانواده ترکی اوغوز و یا ترکان غربی تعلق دارد و از نظر زبان‌شناسی شاخه ترکی اوغوز شامل ترکی ترکیه، آذربایجان، ترکی خراسان، ترکمنستان، ترکی قشقایی، منطقه خوارزم و خیوه ازبکستان و ... می‌باشد.  این زبان گر چه معمولا بین ترکی آذربایجانی و ترکمنی در نظر گرفته می شود، اما هیچکدام نیست.

    لهجه ها ی ترکی خراسانی : زبان ترکی خراسانی به سه لهجه تقسیم می شود. لهجه های شمالی، شرقی و غربی. مرکزی تقسیم می شود. لهجه شرقی آن در اطراف قوچان، شیروان، درگز و...  لهجه مرکزی در سلطان آباد (نزدیک سبزوار)، تربت، نیشابور و لهجه غربی نزدیک بجنورد، جوین، اسفران تکلم می شوند.

    تفاوت ها: زبان تورکی لهجه خوراسانی در عین حال که شباهت معینی با لهجه ترکمنی نشان می دهد (مثلا حفظ مصوت های کشیده) از سوی دیگر به جهات خصوصیات عدیده مهمی به صورت قطعی از آن جدا می گردد و از سوی ساکنان خراسان از آن جدا شمرده می شود. مثال های زیر می توانند راه گشا باشند :

     1- در زبان ترکی خوراسانی (غربی) همانند تمام زبان های اوغوز صدای پیشین -k و -t در ترکی باستان  به - g , -d تبدیل شده اند. مانند : گئز( gēz)به معنی چشم به جای گوز ( göz)، دیش( dīş ) به معنی دندان به جای( tîiş).

    ٢- زبان ترکی خوراسانی مصوت های کشیده ترکی باستان را حفظ کرده است.

     مثلا بوت ( bût ) به معنی ران،یاغ (yâğ) به معنی روغن، غان ( kân) به معنی خون، یول ( yôl)  به معنی راه، (در ترکمنی bût , yâğ, gân, yôl).

    ٣- مصوت های محافظت شده به طور سیستماتیک در ترکی ترکمنی نیز موجود است (در لهجه های غربی آنادولو نیز مصوت های کشیده کوتاه شده اند و بسیار نادراند.)

     علیرغم این امر، زبان تورکی خوراسانی غیر از ترکمنی است. این مطلب را حفظ مصوت های کشیده ترکی باستان، نه فقط در مواضعی که در مصوت های لثه ای دندانی (دیفتونگ) کشیده وجود دارند، بلکه در موارد دیگر در زیر نیز روشن می سازد. مشابه آنچه فوقا مشاهده کردیم، ترکمنی کشیدگی های دیفتونگ را محافظه نموده، کشیدگی های ساده را نیز کوتاه کرده است.  یعنی âat به جای ât (اسم)، اما baş به جای bâş (سر).

     ۳- زبان ترکی خوراسانی کشیده گی های ساده را نیز محافظه کرده است. مانند bâş (سر)، îç (سه)، (در ترکمنی üç، اما در خلج űş-îç، درکاشغری űç).

    ۴- " در نکات مهم دیگری نیز زبان تورکی خوراسانی به وضوح از ترکمنی جدا می گردد. از جمله تبدیل ö به e و ü به i است. دراین امر بی شک تاثیر زبان های ایرانی موجود بیشتر است. توجه داریم که در فارسی صداهای ö و ü موجود نمی باشد."

    در بخشی از شهرستان بجنورد در خراسان شمالی حرف های " Ö و Ü " به علت اینکه " زبان فارسی این صداها ندارد" و یا به دلایل دیگر از بین رفته است، اما در شهرستان های شیروان، فاروج، قوچان، دره گز و ... حروف "Ö و Ü" وجود دارند . نمونه ها :

    گؤز Göz در شهرستان های شیروان، فاروج، قوچان، دره گز و ... نیز می گویند. همچنین هؤل Höl  و  اؤلوم Ölüm  (در گلوگاه زبان ترکمنی نیز تحت تاثیر فارسی بوده است و به همان شکل صداهای ö و ü تغییر یافته اند. در اینجا فقط ü به u تبدیل شده است). برای روشن شدن مطلب موارد زیر با مثالهای فوق مقایسه کنید:

     گئز (gēz) به جای گوز(göz) به معنی چشم

    ئیچ( îç )به جای اوچ(üç)، به معنی سه

    گین( gīn')  به جای گون( gün) ، به معنی  روز

    سیت( sît ) به جای سوت (süt) ، به معنی  شیر

    هل (heel) بجای هول ( hol ) ، به معنی  خیس

    دئرت( dīert ) به جای( dört) ، به معنی چهار

     ائلمک(elmâk )به جای اولمک ( ölmek) به معنی مردن

    بار(bar) بجای وار( var) بمعنی , وجودداشتن

    خاتین(xatin)  بجای قادین(qadin) بمعنی زن ..........و غیره .

    ۶- در بعضی موارد، تورکی لهجه خوراسانی شکل هائی را که یادآور لهجه زبان های دیگر ترکی است، از خود نشان میدهد. ازاین جمله :  " ایلان" (  Ilân ) بمعنی مار (ترکمنی yılân) ،( ilan ) ترکی آذربایجانی را بخاطر می آورد.

     "دوداک" ( dūdak) بمعنی لبها در ترکمنی ( dôdak ) در آذربایجانی( dodaq) بسیار بیشتر از زبان های اوغوزی رایج در شرق یعنی ترکمنی و آذربایجانی که به لحاظ جغرافیایی به خراسانی نزدیک ترند، یاد آور ترکی ترکیه (dudak) است. شکل dudok اوزبکی است.

     ۷- اضافه بر موارد فوق، لهجه خوراسانی دارای بعضی اشکال ویژه است که در هیچ کدام از زبان های دیگر اوغوز مشاهده نمی شود. از این جمله :

    -k به عنوان صدای آخر همیشه به y–ی تبدیل شده ست. مثلا :  eşey به جای eşek، (ائششگ = ائششًی) به معنی  خر.  iney بجای inek، به معنی  گاومیش.  eley به جای elek، به معنی  اللک.  otirdi با " i " بسته به جای oturdu به معنی نشست.     (به موازات این، otirdi با " i " باز به جای oturdu). ائپک (İpək)، "ایپی"  ( İpəy) به معنی ابریشم.

     این وضع را می توان با تبدیل k در اشکال ائششگ - ائششییم (eşek-eşeyim ) توضیح داد.

    ۸-حرف " u " را پس از هجای اول به طور طبیعی به شکل" ı "می بینیم. به عنوان مثال odın به جای (odun) (هیزم)،حرف" u "در هجای اول نیز می تواند به "ı "تبدیل شود.   Bırın (بینی) به burın به burun و  yımırta(تخم مرغ) به yumırta به yumurta).

    ۹- لهجه خراسانی دارای کلمات منحصر به خود بسیاری است. از این جمله :  eyāğe پدربزرگ، eyane مادر بزرگ eyü به edgü âğa, ana، پدر خوب، مادر خوب. (در ترکمنی این کلمه فقط در اصطلاح eygörmek به معنای دوست داشتن، خوش آمد، محافظت شده است).  ağızke / آغشکه (پنجره) که احتمالا از کلمه ağız ساخته شده است. در مقابل در زبانهای دیگر جنوب غربی و درزبان "فارسی" پنجره "جایگزین شده است. در ترکی ترکیه pencere و آذربایجانی pəncərə، ترکمنی pencire

    ۱۰- در بعضی موارد لهجه خراسانی خصوصیات باستانی را حفظ نموده است و از این نظر با ترکمنی در یک مسیر قرار دارد. از این جمله :  در bermek به جای vermek حرف b حفظ شده است.  مثالی دیگرBar بجای var(بودن).

    صدای ñ حفظ گردیده است. مانندoturdiñ (به جای oturdun)، onıñ dili (به جای onun dili).

    ۱۱- چند کلمه خاص خراسانی به عنوان آخرین مطلب داده می شود:

    ôrinçe (یونجه در ترکی ترکیه و آذربایجانی yonca، ترکمنی yorunça).

    towli تگرگ (ترکی ترکیه و آذربایجانی dolu، ترکمنی dolı، خلج tuolo و اشکال مشابه از ریشه tôli درترکی مادر). ترکهای خراسان بیشتر تولو tolu و تولی tolıمی گویند.

    eki (در ترکی ترکیه و آذربایجانی و ترکمنی iki)، اما اشکال مختص به لهجه ها در آذربایجانی ekki، ترکمنی eki).

    yığlamak گریستن (ترکی ترکیه و آذربایجانی ağlamak، ترکمنی ağlamak ، اما کلمه yığlamak در بسیاری ازشیوه های دیگر ترکی کلمه ای شناخته شده است. شکل باستانی آن نیز yığla است). ترکهای خراسان و اؤزبکستان به گریه "آغلاماق Ağlamaq" می گویند. درخوراسان بزرگ از"بویوک"/ Büyük کمتر و بیشتر از"کاتا"/ "Kata" بمعنی بزرگ استفاده می شود. کیچیک، کوچک می شود.

    ۱۲- همانطور که از مثالهای فوق الذکر دیده میشود، لهجه خراسانی در بعضی موارد, -h –"ه " را حفظ نموده است. اما این وضعیت مانند آنچه که در زبان خلج دیده می شود، ثابت و پایدار نیست. (آذربایجانی hol و غیره، اما در ترکمنی ől).

    ۱۳- ازسوی دیگر تورکی آذربایجانی از بعضی لحاظ گذر از تورکی ترکیه به اوغوز شرقی را نشان میدهد. (مثلا حالت مفعول پس از مصوت ni– نی، در تورکی ترکمنی kişi-ni، تورکی ترکیه –یی kişi-yi). به موازات این خراسانی نیز در بعضی موارد گذار از ترکمنی به اوغوز غربی را نشان میدهد. مثلا ایلان ilan مانند تورکی آذربایجانی، در تورکی ترکیه yılan ییلان).

     زبان تورکی خوراسانی خصوصیات بسیار دیگری نیز دارد، ملزمه جمع آوری شده در مقاله دیگری منتشر خواهد شد، فعلا بدین مقدار بسنده میشود.

     خلاصه  اینکه، تدقیق و بررسی زبانهای ترکی در ایران، تابلوئی از منطقه عمومی زبانهای ترکی را که امکان بدست آوردن آن تاکنون فراهم نبوده است بدست میدهد. بدون انجام این بررسی، بنیانگذاری تورکولوژی مکمل و بی نقص امکان ندارد. قبل از هر چیز تشکل ایران ازملل مختلف ازسوی دولت ایران باید به رسمیت شناخته شده و نباید به صورت مسئله ای که وجود ندارد انکار شود.

       بیشک مردم ایران فهیم و با درکند و پیشداوری ای بر علیه زبانها و انسانهای ندارند. بااجرای اصول  قانون اساسی مربوط به زبانهای مادری، ایران با ملل دارای حقوق برابرش، که صاحب فرهنگ و زبانهای متفاوتند، میتواند به صورت سوئیس شرقی درآید و آن موقع است که زمان بررسی دقیق زبان های ملل مختلف ساکن در ایران ازجهات مختلف فرارخواهدسید. و بدینگونه علم تورکولوژی به مقیاسی که از امروز نمیتوان آنرا تخمین زد، غنی تر خواهد شد.

    ٭آنا دیلی بیرمیللتین چیرپینان اؤرگی دیر !٭

    ٭زبان مادری قلب تپنده یک ملت است ! ٭