💯 براساس مصوبه هیئت دولت، واحد پول ایران بعد از 87 سال دوباره # تومان شد

مهران باهارلی

💢 تومن - Tümən  تومان، تمان، تمن، تومانه، طومان: کلمه‌ای تورکی - آلتائی به معنی ده هزار، واحد شمارش معادل ده هزار، واحد پول، واحد پولی بزرگ در دولت‌های تورکی حاکم بر ایران امروز، ایالت و توده بزرگ انباشته شده، تعداد زیاد، بیشمار، قصبه‌ای مشتمل بر صد ده، واحد نظامی مرکب از ده هزار سرباز، قشونی متشکل از ده هزار سپاهی (از همینجا رتبه امیر تومان به معنی فرمانده ده هزار، سرلشکر) است. تومان در اصل بر رقم‌های کلان دلالت می کرده است.

مصدر تومه‌نمق در زبان تورکی به معنای ثروتمند شدن و زیاد شدن از همین کلمه مشتق شده است. (اٶکوش اٶودو ایله، تومن مین ثنا - اوغان بیر بایاتا اونا یوخ فنا٬ عتبه الحقایق)

تومه‌نTümen (تومن، تومان، تمان، تمن، تومانه، طومان) کلمه‌ای تورکی-آلتائی است. در فرهنگ واژگان دیوانی – نظامی و مالی دولتهای تورکی حاکم بر ایران امروز، کلمه‌ی تومان دارای معانی‌ای از قبیل ده هزار، واحد شمارش معادل ده هزار، واحد نظامی مرکب از ده هزار سرباز، قشونی متشکل از ده هزار سپاهی، قصبه‌ای مشتمل بر صد روستا، ایالت و توده‌ی بزرگ انباشته شده، واحد پولی بزرگ، واحد پول، ... است. رتبه‌ی نظامی "امیر تومان" در اردوهای ترکی قدیم و "توم‌گئنئرال" (مخفف تومه‌ن گئنئرال) در جمهوری ترکیه به معنی فرمانده‌ی ده هزار (سرلشکر) از همین ریشه است.

معنی اولیه‌ی کلمه‌ی تومان، تعداد زیاد و بیشمار بود و بر رقم های کلان دلالت می‌کرد که با مرور زمان بسط معنایی پیدا نموده است. تومه‌ن در شعر تورکی قدیم نیز به این معنی بکار برده شده است: اؤکوش اؤودو ایله، تومه‌¬ن مین ثنا × اوغان بیر بایاتا اونا یوخ فنا - عتبه الحقایقÖküş övdü ile Tümen min sena/ Uğan bir bayata, ona yox fena . (ترجمه: با سپاس بسیار و هزاران هزار ثنا به خدای قادری که بر او فنائی نیست). مصدر تومه‌نمه‌کTümenmek در زبان ترکی به معنای ثروتمند گشتن و زیاد شدن از همین کلمه مشتق است. کاربرد تومان در سنگ‌نوشته‌های تورکی اورخون حکایت از پیشینه‌ی کهن این واژه دارد. ریشه‌ی واژه‌ی تومان را برخی تورکی و یا مغولی و بسیاری چینی دانسته‌اند. هر چند تومه‌ن در زبان تخاری کهن (از زبانهای هند و اروپائی) هم با ضبط تمان- تیمن، و در تخاری متأخر به شکل تومانه به معنی ده هزار به کار رفته، اما ظاهرا این واژه از زبان چینی کهن یا پیش از چینی به زبان تخاری و دیگر زبانها راه یافته است. کلمه‌ی تورکی تومان در شکل تومان Tuman به فارسی ادبی و تومن به فارسی محاوره‌ای هم وارد شده است. نخستین شواهد کاربرد تومان در زبان فارسی به متون تاریخی دوره‌ی مغول و سلاطین دولتهای تورکی-موغولی حاکم بر اراضی فعلی ایران باز می‌گردد.

پس از فرمان یکسان کردن اوزان و مقیاس ها در دوره‌ی امپراتور تورک-موغول قازان‌خان، اصطلاح «تومان غازانی» (قازان تومه‌نیQazan Tümeni )، بعدها «تومان تبریزی» (تبریز تومه‌نیTebriz Tümeni )، «تومان دیوانی» (دیوان تومه‌نیDivan Tümeni )، «تومان عراقی» (عیراق تومه‌نیİraq Tümeni ، منسوب به عراق عجم که شامل بخشهای جنوبی تورک‌ائلی هم می‌شد) و در دوره‌ی دولت تورکی تیموری بویژه در خراسان و هرات «تومان کپکی» (کبیک تومه‌نیKebik Tümeni )، «تومان خراسانی» رواج یافت. در دوره‌های دولتهای تورکی آق‌قویونلو، قاراقویونلو، قزلباشیه (صفویه) و افشاریه و نیز دولت لک زندیه، علاوه بر تومان، اصطلاح «تومان تبریزی» بار دیگر در فرمانهای حکومتی و محاوره‌ی عامه رایج شد. در دوره‌ی تیموری، هر ١٥٠٠ تومان کپکی معادل ٩٠٠٠ تومان عراقی و در دوره‌ی آغ‌قویونلو معادل ٢٠ دوکات، در دوره‌ی قزلباشیه (صفویه) یک تومان معادل پنجاه عباسی و در دوره‌ی افشاریه معادل بیست نادری بود. در تمام این دوره‌ها، مسکوکی به نام تومان وجود نداشت و اصطلاح تومان، نام پول و سکه‌ی خاصی نبود. بلکه در محاسبات دیوانی به عنوان یک واحد پولی و محاسباتی بزرگ و معادل ده هزار دینار زر برای شمارش آقچه، مال، یاستیق (نوعی پول تورکی، به فارسی بالش)، حقوق دیوانی و خراج ممالک به کار می‌رفت.

برای نخستین بار در تاریخ دولت های تورک، فتحعلی‌شاه قاجار به ضرب پول و سکه طلا با نام تومان اقدام کرد. واژه‌ی تومان در دوره‌ی دولت تورکی قاجار، بر روی سکه‌های ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه هم بکار رفته است. در این دوره سکه‌ی طلای یک تومانی، نیم تومانی (پنج قرانی) و یک ربع تومان معمول بود. سکه‌های تومان متعلق به دوره‌ی ناصری و سکه‌های ده تومانی طلا همراه با تصویر مظفرالدین شاه به عنوان یادگاری در دست است. در آغاز دوره‌ی حاکمیت دولت تورکی قاجار بین سالهای ١٧٩٨ تا ١٨٢٥ میلادی، یک تومان معادل ٨ ریال (هر ریال برابر با ١٢٥٠ دینار) و پس از ١٨٢٥ در اواخر دوره‌ی فتحعلیشاه قاجار که قران معرفی شد، یک تومان معادل ده قران و هر قران برابر با ١٠٠٠ دینار شد.