بوتون اود اولسون نئرئ یاخار : سرا پا تمام آتش شود کجا را می سوزاند. این مثل ترکی کنایه از آدم های عصبی، غرغرو، بی عرضه و ضعیف است.

معمولا انسان های عصبی آن دسته افرادی هستند که در مدیریت عواطف و هیجاناتشان ضعف دارند و نمی‌توانند آنها را کنترل کنند.

تعریفی گلین، جرئددلی اولیه : عروس تعریفی سر به هوا از آب در می آید.

این مثل ترکی خراسانی را در باره کسی می گویند که بر خلاف خوش گوئی ها و تعاریفی که از او شده رفتار نا پسندی را انجام می دهد . 

 برمک لی ده ییللم : برمکی نیستم.

کسی که می خواهد از موضوعی خود را کنار بکشد و دخالت نکند ای مثل ترکی را بر زبان می آورد.

می گویند: روزی هارون الرشید و یحیی برمکی در باغ اندرونی کاخ سلطنتی گردش می کردند، بر شاخه درختی، سیبِ بزرگتر از حدّ معمول نظر هارون را جلب کرد. فوری انگشتان دو دستش را درهم چفت کرد و خطاب به وزیرش گفت: برو بالا، سیب را بکن.

یحیی گفت: قربان اجازه فرمائید باغبان بیاید. هارون گفت نه، نه معطل نکن! یحیی در راستای اجرای أمر أمیرالمؤمنین! کفش هایش را درآورد و روی دستان خلیفه قرار گرفت، هرچه قد کشید، دستش به سیب نرسید.

علف گئچی نین آغزینه گری دادلی گلسین

علف باید به دهن بزی شیرین بیاد.

همه ما این ضرب المثل که علف باید به دهن بزی شیرین بیاد رو بارها شنیدیم. اما معنی و مفهومش چیه؟!

یعنی هر کس سلیقه ی متفاوتی دارد و مزه ی دهان هر کس با دیگران فرق می کند. آنچه به دهان شما خوشمزه نمی آید ممکن است بسیار مورد پسند کس دیگری باشد و برعکس چیزی که مورد پسند شماست را شاید دیگری اصلاً نپسندد که خب این خود از زیبایی های خلقت است! این ضرب المثل به شکلی احترام گذاشتن به سلیقه ی دیگران را تشویق می کند، و اظهار نظر در مورد امور شخصی دیگران را امری پوچ و بی مورد نشان می دهد.

اسلانین ارکک دیشی سی یوخ دی : شیر نر و ماده ندارد.

این مثل ترکی را در مورد بانویی می زنند که از خانواده یا طایفه و یا قشر اجتماعی خوش نامی باشد و دست به کارهای مثبت و بزرگی بزند.

اهل خانواده یا طایفه ای که به شجاعت معروفند، یا اهل کمال، علم معروف هستند، زن و مرد همگی شجاع، و اهل علم و معرفت می باشند.

آسلان دیشی سی ایر که یی بیر دیر

کیشی لره تای دیر بیزیم قیزلار

گوزل لیکده اولماز اونلارین تایی

ائله بیر کی آی دیر بیزیم قیزلار

کیشی لره تای دیر بیزیم قیزلار

جیله گئدن نن سورا نمه قالار شاخا دان :

چه ماندنی دارد برای شاخه پس از رفتن ریشه. این حدیث و مثل ترکی سخنی از امیر المومنین امام علی (ع) در باره ریشه اصل و نسب و هویت و نژاد انسان هاست. امام (ع) می فرمایند : ما بقاء فرع بعد ذهاب اصل؟ (غرر الحکم باب الاصل – حیث 6).

 

ریشوه ایمام حسینین باشین کسدی :

رشوه باعث شهادت امام حسین (ع) شد.

این مثل ترکی خراسان اثر سوء رشوه را بیان می دارد.

تعریف ساده رشوه این می شود: پولی بگیرد تا حقی را ناحق کنی. با این تعریف نتیجه می گیریم که همین پول کثیف در طول تاریخ باعث وقوع جنایات بسیاری شده است. نیم نگاهی به تاریخ اسلام نشان می دهد که بسیاری از بزرگان اسلام و ائمه معصوم (ع) با وسوسه کسانی به شهادت رسیده اند که با گرفتن پست و مقام و سکه برای تحقق اهداف شوم کافران قدم برداشته اند؛ افرادی که با واسطه یا بی واسطه به نوعی دستشان به خون پاک ائمه معصوم (علیهم السلام) و بزرگان تاریخ اسلام آلوده شد. برای آشنایی با مصادیق این نوع رشوه در تاریخ اسلام سراغ حجت الاسلام سید محمد مرتضوی رفتیم و گریزی به منابع موثق تاریخی زدیم تا پاسخی برای همه سوالاتمان بیابیم. نتیجه پرس و جوهای تاریخی ما گزارشی است که پیش رو دارید.

داغ کئچی سی یه گوله ده ی دی، کلپه‌سه نالئش ائددیء :

به بز کوهی گلوله خورد، سوسمار ناله کرد.

این مثل ترکی خراسانی همدلی و همدردی را می رساند.

همدلی، قابلیت یا توانایی تجربه کردن احساسات مشابه در دیگر اشخاص است. این حس از حس همدردی که صرفاً توجه نشان دادن به احساسات اشخاص است، فراتر می‌رود. هر دو واژه کاربردی مشابه دارند، اما دلالت منایی و احساسی آنها کاملاً متفاوت است.

" هه نک - هه نک اولور ده یه نک": شوخی شوخی آخرش دعوا با چوب و چماق. منظور اگر شوخی کردن ادامه یابد ممکن است به در گیری به انجامد. این مثل را یا لحن پنذ آمیز به کسانی می زنند که با هم شوخی مفرد می کنند.

آغاجی ایچیندن قورد یئیر : درخت را کرم از درون می‌خورد. کرم از خود درخت است.

منظور این مثل آن است که خیانت خودی ها عامل شکست است. این مثل را هنگامی می زنند ک شخصی از اطرافیان خود شکست خورد و دچار شکست جبران ناپذیر شود.

در طراحی یک موضوع یا انتشار یک خبر مهم٬ معمولا افرادی خودی و مطلع دخیل می باشند. مانند نظریۀ زبان آذری که توسط کسروی از ترکان تبریز مطرح شد، معتقدان به نظریۀ زبان آذری این واژه را به جای عنوان « ترک آذربایجانی » استفاده کرده و هویت ترکی ساکنان آذربایجان را انکار می‌نمایند.

آتا اولماق آساندی‏‏، آتالیق ائتمک چتیندیر : پدر شدن سهل است‏‏، ولی پدری کردن سخت.

آتلی پیاده دن خبری یوخدی، توخ آجدن : سواره از وضع پیاده خبر ندارد سیر از حال و وضع گرسنه خبر ندارد. 

این ضرب المثل ترکی خراسان مثل پیام های زیر در بر دارد. 1. کسی که طعم فقر و محرومیت را نچشیده حال فقرا را نمی‌تواند درک کند. 2. کسی که سختی نکشیده قدر عافیت را نمی‌داند. 3. مسئولین و کارگزاران حکومت باید زندگی خود را هم‌سطح مردم عادی بکنند تا از مشکلات آنها باخبر باشند. کاربرد این ضرب‌المثل در شماتت و سرزنش انسان بی‌درد و مرفه ی است که دیگران را به صبر و تحمل مشکلات فرا می‌خواند..

باخ هاری سینب دی، هاردان سس وئریر! : ببین کجا شکسته، کجا صدا می دهد.

در قدیم شکسته بندهای محلی خراسان عادت داشتند و دارند که با پیچاندن عضو شکسته و شنیدن صدای آن شکستکی را پیدا می کنند و اتفاقا پای یکی از قوزک پا شکسته بود، پیش شکسته بند می رود و او تا پای مریض را می تابند از ضرب درد پا بادی صدادار از معده بیچاره خارج می شود، شکسته بند فورا مثل فوق را می گوید. حالا در صورت وقوع امر نابجا این مثل پیش می آید و بیان می شود.   

ایله ی دن گلانی دیشلیور، دالدن گلانی ده ته پیش له یور : آنکه از جلو می آید با دندان گاز می گیرد و آن را که از عقب می آید لگد می کند.

در خراسان این مثل در وصف اسب چموش آمده است و گاهی نیز آدم بد اخلاق و ستیزه جوی و احیانا همسر بد را بدان تشبیه می کنند.

 

**ده ده قورقود آتا سؤزلری**

آللاه‌دان اوزولمییه نه اؤلوم یوخدور.

آت آلمامیش آخیر چکیر

آتامین اؤلمه گیند‌ن قورخمیرام، قورخیرام عزرائیل قاپیمی تانییا.

آت آلماغا جاهال یوللا،قیز آلماغا قوجانی.

آتی آت ایله باغلاسان همرنگ اولماسا هم خوی اولار.